ویژگی هایی مانند «حسادت» همیشه جزو رذایل اخلاقی بشر دانسته می شوند. در ذهن عموم بزرگان اخلاق و مردم عادی،این دسته از ویژگی های اخلاقی عموما تراوشات قلب های ناپاک به حساب آمده و در دسته گناهان کبیره قرار می گیرند.
در ادیان نیز کسانی که تحت تسخیر هیولای حسد قرار می گیرند و نسبت به دیگران حسد می ورزند شایسته لعن و نفرین ابدی هستند.
با این حال همانطور که مشاهده می کنیم طیف وسیعی از تعاملات اجتماعی انسان ها تحت تاثیر این ویژگی اخلاقی می باشد. این فراگیری به حدی است که درمانگران و روان شناسان حتی اصطلاحات جدیدی برای انواع نوین این رذیله اخلاقی وضع کرده اند . مانند اصطلاح "حسادت فیسبوکی" که مربوط به تاثیرات عجیب برانگیختگی رفتاری بر اساس تعاملات در فضای شبکه های اجتماعی است.
امروز حسادت به مرکز تحولات اجتماعی وارد شده است و توسط رسانه ها لحظه به لحظه آرزوهایی برای ما ساخته می شود که امکان رسیدن به آن ها برای ما سخت است و همین امر باعث برانگیخته شدن حس حسادت ما نسبت به دیگران می شود.
اما حسادت همیشه هم برای بشر بد نبوده است. شاید بتوانیم بگوییم حسادت گاهی اوقات در خدمت یک هدف بزرگتری قرار می گرفته که آن هدف باعث شده تا این خودخواهانه ترین ویژگی انسان کمک زیادی به فرآیند اجتماعی شدن نوع بشر بکند. رفتار قبائل شکارچی در قرن بیستم که همچنان به زندگی سنتی خودشان ادامه می دهند به مان نشان می دهد که حسادت توانسته است مجموعه صفاتی را برای جامعه آنها به ارمغان بیاورد که در نهایت کمک زیادی به حفظ گروه های اجتماعی و جامعه آن ها کرده است.
"نیای نیای" نام منطقه ای دور افتاده در صحرای کالاهاری است که به معنای دورافتادگی است. دورفتادگی آن هم در کشوری که همه چیز در آن دور از دسترس است. "جو هوانسی" بهترین جامعه شکارچیان روی کره زمین هستند. اما متاسفانه امروزه دیگر هیچ کس در "نیای نیای" زندگیش منحصراً به شکار وابسته نیست. نیم قرن سلب مالکیت زمین، برنامههای توسعه اقتصادی ناکارآمد و یک دهه اشغال نظامی باعث میشود که جو/هوانسیها دیگر مانند اجدادشان زندگی نکنند.
تحقیقاتی که در دهه ۱۹۵۰ و ۶۰ میلادی توسط انسان شناسان روی این قبیله انجام گرفت نشان دهنده واقعیتی بود که انسان شناسان و کارشناسان اقتصاد و مورخین را با شگفتی روبرو کرد. این تحقیقات برای زمانی بود که این قبیله زندگی خود را بر اساس شکار و دخیره آن برای ادامه حیاتشان می گذراندند. در واقع قبیله ای بودند که زندگی اجتماعیشان بر مبنای مناسبات شکار و تامین منابع زندگی از طریق آن، شکل گرفته بود.
شاید تا قبل از این تحقیق باور عمومی این بود که قبائل شکارچی تقریبا دچار یک موقعیت نامناسب از لحاظ تامین منابع زندگی هستند و در فقر و گرسنگی به سر می برند و تنها با ظهور کشاورزی و روی آوردن به آن توانسته اند تا حدودی این معضل را حل کنند.
اما هنگامی که در سال ۱۹۶۴ یک انسانشناس جوان کانادایی به نام ریچارد بورشای لی، یک سری تحلیلهای اقتصادی ساده از ورودی/خروجی قبیله جو/هوانسی را در حین انجام زندگی روزمرهشان انجام داد، نشان داد که نه تنها این قبیله از طریق شکار امرار معاش می کنند بلکه توانسته اند زندگی تقریبا مناسبی برای خود ایجاد کنند به نحوی که رضایت جمعی بالایی در بینشان وجود دارد.
جالبتر از همه، تحقیقات او نشان داد که اعضای قبیله کمی بیش از ۱۵ ساعت در هفته کار می کنند اما نحوه مدیریت منابعشان به صورتی است که زندگی جمعی آن ها دارای ثبات است. بر اساس این یافته، مارشال سالینز انسان شناس و متخصص اقتصاد عصر حجر (۱۹۷۲) نام جامعه شکارچی-گردآورندگان را به « نمونه اصیل جامعه مرفه» تغییر داد.
این تحقیق همچنین نشان داد که جو/هوانسیها میتوانستند با بهره بردن از یک محیط باز زندگی خوبی داشته باشند، زیرا آنها به مالکیت خصوصی اهمیت چندانی نمیدادند و بالاتر از همه، به قول لی «به شدت برابریطلب» بودند. علاوه بر این بر اساس یافته های این تحقیق، مشخص شد که در این قبیله هیچ نهاد رهبری رسمی و همچنین هیچ سلسله مراتب رسمی وجود نداشته است. مردان و زنان از قدرت تصمیم گیری برابر برخوردار بودند. کودکان عمدتاً بازیهای غیررقابتی را در گروههای سنی مختلط انجام می دادند. و در حالی که با سالمندان با محبت فراوان رفتار می شد، هیچ موقعیت یا امتیاز خاصی برای آنها قائل نمی شدند. این تحقیق همچنین نشان داد که چگونه «برابری طلبی افراطی» جو/هوانسی ها ثروت آنها را تضمین کرد. زیرا این برابری طلبی آنها بود که تضمین می کرد هیچ کس مزاحم کسب و تولید ثروت نمی شود و همزمان باعث می شد تا منابع محدود به طور ارگانیک در جامعه جریان داشته باشد، این فرآیند در واقع کمک می کرد تا اطمینان حاصل شود که حتی در زمان کمبود اپیزودیک، همه افراد کم و بیش به اندازه کافی از منابع مورد نیاز زندگی برخوردار خواهند بود.
شکی نیست که این پویایی در تنظیم ثروت و منابع نقش مهمی در باقی ماندن هویت و نژاد جو هوانسی ها داشته است. اگر جامعه ای بر اساس استقامت آن در طول زمان قضاوت شود، تقریباً به طور قطع این جامعه موفق ترین جامعه در تاریخ بشر بوده است. تجزیه و تحلیلهای ژنومی جدید نشان میدهد که جو هوانسی ها و اجدادشان به احتمال زیاد حدود ۲۰۰۰۰۰ سال پیش، به طور مداوم در آفریقای جنوبی زندگی میکردند. یافتههای باستانشناسی اخیر در سراسر آفریقای جنوبی نیز نشان میدهد که عناصر کلیدی فرهنگ مادی این قبیله به حداقل ۷۰۰۰۰ سال و احتمالاً مدتها قبل از آن بازمیگردد.
باید به این نکته توجه داشته باشیم که برابری طلبی جو/هوانسی از ایدئولوژی مارکسیسم قرن بیستم یا ایده آلیسم «کمونالیسم عصر جدید» زاده نشد. در بین این قبیله چیزی با عنوان مانیفست «کمونیسم بدوی» وجود نداشت. در عوض، این موقعیت، نتیجه ارگانیک تعامل بین افرادی بود که به صراحت در راستای منافع شخصی در یک جامعه به شدت فردگرا عمل می کردند. جالب است بدانید که در میان جو/هوانسیها، منافع شخصی همیشه با سایه، حسادت کنترل میشد - که به نوبه خود تضمین میکرد که همه همیشه سهمی منصفانه از منابع داشته باشند، و کسانی که کاریزما و قدرت طبیعی برای «رهبری» داشتند تحت تاثیر این خصیصه کنترل می شدند. این واقعیت به بهترین وجه در رسمی که بین افراد این قبیله جریان دارد مشخص است. سنت «توهین» به گوشت شکارچی به خوبی نحوه تعامل اعضای قبیله با یکدیگر را نشان می دهد.
در این قبیله به واسطه اهمیت گوشت شکار، پس از شکار حس متفاوت بودن و برتر بودن خاصی در شکارچی به وجود می آمد. اما به رسم قبیله، شکارچی موفق، به جای این که مورد تشویق و تحسین دیگران قرار بگیرد و از او تعریف های متملقانه بکنند مورد "توهین" افراد قبیله قرار می گرفت. صرف نظر از اندازه یا وضعیت لاشه، کسانی که سهمی از گوشت داشتند همیشه از این وضعیت شکایت می کردند که شکار در واقع آنقدر که باید ارزش ندارد تا سختی آوردنش به کمپ را تحمل کنیم یا می گفتند این شکار گوشت کافی ندارد. چنین رفتاری به نوبه خود، باعث میشد که شکارچی هنگام ارائه گزارش از شکار یا آوردن لاشه، از بقیه عذرخواهی کند.
البته، همه به خوبی تفاوت بین یک شکار ضعیف و یک شکار خوب را می دانستند، اما حتی در زمانی که مشغول پر کردن شکم خود بودند، به توهین های خود نسبت به شکارچی و پایین آوردن میزان اهمیت کار او ادامه می دادند. گفتنی است شکارچیان نیز به ندرت این توهین ها را به دل می گرفتند. این نمایشی بود که همه نقش های آن را به خوبی تمرین کرده بودند و همه به صورت مدام آن را به خوبی بازی می کردند. نباید این حقیقت را نادیده بگیریم که این رسم و نمایش به ظاهر تکراری با یک هدف روشن انجام می گرفت.زیرا در باطن توهینهای سبکدلانه، لبهای تیز و بالقوه شرور نهفته بود.
در واقع چون این قبیله زندگی اقتصادی و نیازهای خودشان را از شکار تامین می کردند، پس گوشت و پوست شکار، بیشترین تاثیر را در مناسبات بین افراد قبیله می توانست داشته باشد. از این رو همیشه این خطر وجود داشت که گروه یا افرادی که مهارت ویژه ای در شکار داشتند به مرور بقیه افراد را مدیون خود بدانند و همین باعث برهم خوردن تعادل ظریفی که محصولش برابری همه اعضا با یکدیگر شده بود بشود. در حقیقت رسم "توهین" و تخفیف عمل شکارچی، تضمین میکرد که شکارچیان همیشه مراقب باشند که آنقدر موفق نباشند تا برجسته شوند -زیرا در این صورت توهین های بیشتری باید تحمل می کردند- و یا بدتر از آن، خود را مهمتر از دیگران تصور کنند.
در همین خصوص یکی از مردهای جو/هوانسی به لی گفته است:
"وقتی یک جوان شکار بزرگی را میکشد، خود را یک رئیس یا مرد بزرگ میپندارد و بقیه را نوکر یا پستتر از خود تصور می کند. ما نمی توانیم این را بپذیریم ... بنابراین همیشه از شکار و گوشتی که او می آورد به عنوان آورده ای بی ارزش صحبت می کنیم. به این ترتیب آتش خودبرتر بینی در قلب او را خاموش می کنیم و او را آرام می کنیم."
این نوع اذیت کردن در واقع فقط به شکارچیان خوب و برتر قبیله محدود نمی شد. این رسم برای هر کسی که به خود می بالید به طور اتوماتیک از سمت اعضای دیگر به اجرا در می آمد، اگر کسی برای صندل های چرمی و مرغوبی که به پا کرده بود حس برتری می کرد یا به نوعی پول بادآورده به دست می آورد، با همین توهین ها مواجه می شد.هر کس که تنباکو یا غذا را احتکار می کرد، باید خود را آماده سیل توهین های غیر محبت آمیز می کرد.
پرس و جوهای من در مورد اینکه چرا جو/هوانسی ها آنقدر سریع به انتقاد، مسخره کردن می پرداختند، همیشه منجر به شنیدن پاسخ هایی می شد که به انسان شناسان یادآوری می کرد که هنجارهای فرهنگی دقیقاً به این دلیل هنجار هستند که پذیرفته می شوند و نه مورد بازجویی از چرایی شان، دقیقا به همین دلیل است که این هنجارها خود را طبیعی و اجتناب ناپذیر نشان می دهند. هر بار که در این خصوص میپرسیدم، تمسخر، صرفاً به احساس «حسادت» نسبت داده میشد، همانطور که فروتنی شکارچیان خوب و دیگرانی که چیزی برای لاف زدن داشتند، به «خجالت» نسبت داده میشد. بارها و بارها اهالی قبیله به من می گفتند: «ما همین طور هستیم.»
همه با «حسادت»، افراد دیگر را همیشه مورد بررسی قرار میدادند. آنها با دقت به آنچه دیگران میخورند، مالکیت دیگران، آنچه که دیگران به عنوان هدیه دریافت میکنند یا هدیه میدهند، و اینکه آیا در ازای آن به اندازه کافی سخاوتمند بوده یا نه، توجه میکردند. و بیشتر اوقات همه برای اجتناب از اینکه به دلیل خودخواهی یا خود بزرگ بینی مورد توجه قرار نگیرند، تلاش می کنند.
این فرآیند یک فضای هماهنگ و اتمسفر اجتماعی را ایجاد کرده بود و به همین دلیل به ندرت زمانی که کسی احساس می کرد مورد حسادت قرار گرفته است، از هم می پاشید.
البته توهین و تمسخر تنها ابزاری نبود که شکارچیان برای حفظ برابری طلبی از آن استفاده کنند. مورد دیگری که صریحاً با ابراز حسادت مرتبط بود، «تقاضای به اشتراک گذاری» بود. در جایی که ما معمولاً درخواست از دیگران در خصوص چیزی که به ما تعلق ندارد را بی شرمی می دانیم و آن را خلاف ادب می شماریم، اعضای قبیله این کار را امری عادی می دانستند. علاوه بر این، رد درخواست کسی که چیزی خواسته است خطر تحریم شدن به دلیل خودخواهی را در پی داشت.
تقاضای به اشتراک گذاری گرچه منجر به رایگان بخشی برای همه نشد اما در نهایت هر گونه احساس مالکیت خصوصی را بین اعضای قبیله، تضعیف کرد. تقاضاها برای چیزها معمولا – البته نه همیشه – با دقت مورد توجه قرار می گرفت. نتیجه چنین رفتارهایی این بود که در حالی که مالکیت خصوصی مورد احترام قرار می گرفت - بالاخره اگر ملک خصوصی وجود نداشته باشد، چگونه می توانید از هدیه دادن یا دریافت هدیه لذت ببرید؟ - نابرابری های مادی به سرعت برطرف می شد.
تمسخر و تقاضای اشتراک به عنوان بارزترین تجلی «حسادت» همیشه مانند«دست نامرئی» اقتصاد اجتماعی جو/هوانسی عمل کرده است. البته این دست نامرئی تاثیری به شد متفاومت از«دست نامرئی» که آدام اسمیت در ثروت ملل (۱۷۷۶) تصور می کرد، داشت. از نظر اسمیت، انسان « همه چیز را تنها به نفع خود میخواهد» اما در انجام این کار توسط دستی نامرئی هدایت میشود تا «به هدفی که بخشی از قصد او نبوده است» کمک کند. اسمیت بر این باور بود که تجارت و کسب و کار بدون دخالت نظارتی، عادلانه ترین و مؤثرترین «توزیع مایحتاج زندگی» را تضمین می کند و بنابراین «منافع جامعه» را نیز پیش می برد. زیرا در کنار رشد فرد منجر به رشد ناخواسته اجتماع هم می شود.
حتی اگر دست پنهان اسمیت هنوز به طور جدی توسط برخی به عنوان امری مقدس مورد استناد قرار گیرد، اقتصاددانان کمی هستند که اکنون از آن دفاع کنند. خود اسمیت به طور قطع یکی از اولین کسانی خواهد بود که اذعان می کند که دنیای اقتصادی معاصر با مشتقات مالی پیچیده و ارزش دارایی های همیشه متورم آن موجودی کاملاً متفاوت با «تجار و سوداگران» است که او هنگام فکر کردن به منافع ناخواسته افراد، در ذهن داشت.
از قضا، نحوه عملکرد حسادت در جوامعی مانند جو/هوانسی نشان میدهد که، حتی اگر دست پنهان اسمیت بهخوبی در مورد سرمایهداری متاخر صدق نکند، اعتقاد او به اینکه مجموع منافع شخصی افراد میتواند منصفانهترین توزیع را تضمین در خصوص «نیازهای زندگی» در جوامع در مقیاس کوچک درست بود. برای شکارچیان، مجموع منافع شخصی فردی در نهایت عادلانه ترین «توزیع مایحتاج زندگی» را تضمین می کرد، زیرا از تبادل سودآور، سلسله مراتب، انباشت ثروت و نابرابری قابل توجه مادی جلوگیری می کرد.
برجسته کردن نقش صریح حسادت در زندگی جو/هوانسی، این تصور را ایجاد میکند که جامعه آن ها ترکیبی از افراد برابری طلبی است که بدون هیچ حس عاطفی و تعلق خاطری یکدیگر را مورد طعن و آزار قرار می دهند. تصوری که هر جو/هوانسی قطعا خلاف آن را به شما ثابت خواهد کرد زیرا آن ها فرآیندی که منجر به برابری بین اعضای قبیله شده است را به عنوان بخشی از فرهنگ روزمره خود پذیرفته اند و آن را مانع روابط اجتماعی دوستانه بین اعضا نمی دانند. درست است که قبیله، به افراد به خاطر برابری طلب بودن پاداش نمی دهد، اما آنها از سود عاطفی و اجتماعی مثبتی که به اشتراک گذاری، همکاری و هماهنگی به همراه دارد آگاه هستند. از جمله این احساسات عمیق، حس تعلق است . بر اساس تحقیقات رفتارشناسان، مزایای معنوی پیوندهای عاطفی که افراد را هم در درون و هم بین گروه ها به هم متصل می کند بین برابری طلب ها بیشتر بوده است.
امروزه هم البته جای تعجب نیست که حسادت همچنان عامل اصلی درگیریها در میان جو/هوآنسیها در دوران ما است، زیرا در زمان ما نابرابری بیشتر از همیشه است، چون برخی مشاغل دسترسی به منابعی مانند حقوق بازنشستگی دارند که دیگران از آن محروم هستند. حسادت در سایه زندگی اجتماعی بی سر و صدا چمباتمه می زند و حضور خود را در هنگام مشاجره یا دعوا به همه یادآوری می کند. جو/هوانسیها همچنان بر اهمیت اخلاق خوب، و فروتنی تأکید میکنند و تا حد زیادی تلاش میکنند تا از ایجاد احساس ناراحتی در دیگران اجتناب کنند.
البته اقتضایات دنیای مدرن باعث بروز مشکلاتی برای این قبیله شده است. به همان اندازه که برابری طلبی به آنها و اجدادشان خدمت کرده است، اکنون چالشی مهم برای آن ها ایجاد می کند. آنها جزو فقیرترین و به حاشیه راندهترین جوامع قومی نامیبیا هستند. به دلیل سنت هایی که در بین آن ها در طول سالیان طولانی جاری بوده است کسانی که ردای رهبری را به تن می کنند اغلب با اکراه این کار را انجام می دهند، زیرا می دانند که از نزدیک مورد بررسی قرار می گیرند و گاهی به شدت مورد انتقاد قرار می گیرند. در نتیجه، آنها در نهادهای دولتی نامیبیا نماینده های قوی و تاثیرگذاری ندارند و در نتیجه منافع آنها اغلب نادیده گرفته می شود. این ماجرایی است که منجر به محرومیت مضاعف آن ها از خدمات عمومی دولتی شده است. همچنین، با وجود اینکه بسیاری از جوهوانسی ها اکنون به اقتصاد نقدی (عمدتاً به عنوان نیروی کار ارزان) با سلسله مراتب استخدامی و سیستم های مدیریتی وابسته هستند، ولی بسیاری از آن ها طبق سنت های قبیله ای خود همچنان تمایلی به ایفای نقش های مدیریتی یا مسئولیت های رده بالا ندارند و این قضیه نیز باعث شده تا همیشه در پایین ترین طبقات هرم اجتماعی قرار بگیرند.
باید به این نکته توجه کنیم که اگر حسادت نقش سازندهای در جوامع با مقیاس کوچک مانند جو هوانسی داشته است، آیا می توانیم بگوییم که در جوامع پیچیدهتر و سلسله مراتبی امروز نیز، سودمندی مشابهی دارد یا خیر؟ آنچه فعلا مسلم است این است که احساسات، در شکل گیری انتخاب های اقتصادی و وابستگی های سیاسی ما نقش بسزایی دارد.
با این حال، درک نقش منسجم حسادت در جوامع گروهی، از نظر تحلیلی مفید است. این تحلیل به ما کمک می کند تا بفهمیم چرا این رذیله ظاهراً خورنده، از آسیاب انتخاب طبیعی انسان ها جان سالم به در برده است، و به ما یادآوری می کند که احساس انصاف ما به طور قطع دارای یک جزء ژنتیکی قوی در درون ما است. شاید مهمتر از همه، این حقیقت به ما کمک میکند تا بفهمیم چرا به دفعات برای ما ثابت شده است که نابرابری انگیزهای بسیار قویتر از فقر مطلق، برای کنش سیاسی است. چرا نمایشهای زشت ثروت میتواند طبقات متوسط را قانع کند که با بروز خشم خود، واکنش تندی علیه ثروتمندان نشان دهند، و چرا عوام فریبها و پوپولیست ها وقتی خود را به عنوان دشمن «نخبگان» –بهره مندان از سفره قدرت و ثروت– قرار میدهند، اینقدر خوب عمل میکنند و مردم را می توانند به راحتی تحریک و تهییج کنند.
گفتنی است موضوع تکرارشونده ای که اخیراً دموکراسیهای مستقر در اروپا و ایالات متحده را درگیر کرده است، نابرابری است. افزایش نابرابری - علیرغم بهبود تدریجی استانداردهای زندگی پایه - موضوع تحلیل های عمده برخی از مشاهیر اقتصاد معاصر، از توماس پیکتی تا جوزف استیگلیتز، بوده است.
اما حتی اگر شکاف بین ثروتمند و فقیر (و مهمتر از آن، ابرثروتمندان و همه افراد دیگر) به اندازه ای که از دهه ۱۹۸۰ وجود داشته است گسترش نیافته باشد، اکنون نابرابری بسیار بیشتر از گذشته است. ما با یک جریان تقریباً پایان ناپذیر از خودنمایی های ویژه و لاکچری، در رسانه های عمومی و رسانه های اجتماعی روبرو هستیم. این وضعیت به نوعی رنجشی در دل مردم ایجاد می کند که از نظر تاریخی می توانیم بگوییم الهام بخش انقلاب ها بوده است.
امروزه در حالی که آزمایش "کمونیستی" در مقیاس بزرگ برای برابری خواهی شکست خورده است، ممکن است فناوری بتواند ، با ایجاد نوعی خودآگاهی هماهنگ با حس "حسادت" بشر، برابری طلبی افراطی جوامع شکارچی را مجددا و در قالبی جدید و اجرایی، بازآفرینی کند. در این صورت است که شاید بتوانیم بگوییم از ژن «حسادت» در درون انسان ها استفاده ای مفید و انسانی خواهد شد و نتیجه آن شاید کاهش نابرابری بین جوامع انسانی باشد.
نظر شما