مغز انسان پیچیده ترین بخش طبیعت است که تاکنون انسان موفق به کشف آن شده است. در واقع وقتی در نظر بگیریم که مغز ما در هنگام تولد دارای ۱۰۰ میلیارد نورون می باشد توصیف پیچیده ترین عضو خیلی هم متوهمانه نمی باشد. جالب است بدانید که حدود ۵۰۰ هزار نورون در هر دقیقه در چندماه اول زندگی نوزاد به وجود می آید. البته که فقط تعداد نورون ها شگفتی زا نیست بلکه تعداد سیناپس ها و رشته هایی که اتصلات بین نورون ها را برقرار می کنند نیز بسیار بسیار زیاد است. طبق تحقیقاتی که تاکنون انجام شده است. رشته های ارتباطات سیناپسی در چند سال اول زندگی به طور فزاینده ای رشد کرده و پیچیده می شوند و کودکان در سن سه سالگی دارای ۱۰۰۰ تریلیون رشته هستند. در اینجا این نکته را باید در نظر داشته باشیم که در تکمیل این فرآیند تجربه های سال های اولیه زندگی انسان نقش مهمی دارند. اساسا مدارهای عصبی مغز انسان به طور مداوم و بر اثر تکرار تقویت می شوند و رشد می کنند و در صورت عدم تقویت و به کارگیری یا تعذیه نامناسب کم کم از بین می روند. همچنین جالب است بدانید که بیشترین فعالیت رشته های مغزی و رشد یا از بین رفتن آن ها مربوط به سه تا چهار سال اول زندگی افراد است. به این معنی که مغز انسان در سه چهارسال نخست زندگی کاملا حالتی شکل گیرنده دارد و به راحتی قادر به ایجاد اتصالات عصبی جدید است. برای مثال تحقیقاتی در دهه ۹۰ نشان داد که کودکانی که زبان دوم را تا قبل از هفت سالگی می آموزند دارای شبکه عصبی جداگانه ای شبیه به ساختار عصبی بخش زبان آموزی زبان اول هستند در واقع مغز آن ها به خوبی شبکه جدیدی در کنار شبکه اصلی ساخته است و کیفیت زبان آموزی آن ها بسیار بالاتر از کودکانی است که زبان دوم را بعد از هفت سالگی یاد می گیرند.

همچنین اخیرا در تحقیقاتی دانشمندان به این نتیجه رسیده اند که تجربیات سال های اولیه زندگی تاثیر زیادی بر میزان کارآیی مغز در دوران پیری دارد. طبیعی است که با افزایش سن عملکرد سیستم عصبی مغز انسان کاهش می یابد به عنوان مثال افراد مسن در درک و فهم گفتار نسبت به جوان تر ها مشکل بیشتری دارند خصوصا در محیط هایی که تا حدودی صداهای پس زمینه زیادی وجود دارد مانند مهمانی ها یا خیابان. محققان اخیرا متوجه شده اند که آموزش موسیقی در سال های اولیه زندگی می تواند شیب این روند کاهش شنوایی در سنین پیری را کمتر کند. در واقع شبکه های عصبی تشکیل شده برای دریافت نت های موسیقی در سال های اولیه زندگی در دوران پیری باعث می شوند تا مغز به صورت فعال تری نسبت به صداهای پیرامونی خود واکنش نشان دهد. دقیقا با توجه به همین تحقیقات و ده ها تحقیق معتبر دیگر در خصوص تاثیرات مثبت فعالیت های مفید در سال های اولیه زندگی بر روی مغز به صراحت می توانیم بگوییم کمبودها، تبعیض ها و تجربیات تلخ همان سال ها، می توانند تاثیرات مخربی بر عملکرد مغز در تمام دوران زندگی فرد بگذارند.

بدبختی های اولیه

در ایالات متحده ۲۳ درصد جمعیت را کودکان زیر ۱۸ سال تشکیل می دهند اما همین کودکان حدود ۳۴ درصد از کل جمعیت فقرا را تشکیل می دهند. تقریبا از هر پنج کودک در ایالات متحده ۱ کودک از فقر رنج می برد. در واقع می توان گفت حدود ۱۶ میلیون کودک فقیر در ایالات متحده وجود دارد که دچار فقر در زندگی روزمره خود هستند. البته باید توجه داشته باشیم که این آمار رسمی زیاد هم قابل اعتماد نیست زیرا تعریف فقر بیشتر بر اساس درآمد خانواده ها به نسبت تعداد افراد خانواده تعیین می شود یعنی در این آمارها توجهی به محل سکونت و موقعیت جغرافیایی خانواده ها و تفاوت هزینه ها در موقعیت های مختلف نمی شود. مثلا اگر خانواده ای با دو بزرگسال و دو فرزند کمتر از ۲۳۵۵۰ دلار در سال درآمد داشته باشد بدون توجه به محل سکونت زیر خط فقر شناخته می شود این دستورالعمل ها برای تعیین میزان خط فقر این نکته مهم را در نظر نمی گیرند که گذران امور یک خانواده در شهرهای گرانی مانند نیویورک یا سانفرانسیسکو بسیار گران تر از گذران امور در روستایی در داکوتای جنوبی می باشد. به همین دلیل، بسیاری از محققان تا حدودی نقش عوامل متعدد اجتماعی-اقتصادی را علاوه بر درآمد در نظر می گیرند. وضعیت اجتماعی-اقتصادی، یا SES، معیارهای عینی دیگری مانند آموزش والدین و شغل را در بر می گیرد. گاهی اوقات محققان وضعیت اجتماعی ذهنی را نیز در نظر می گیرند، که رتبه بندی ذهنی فرد از موقعیت خود در سلسله مراتب اجتماعی است. در میان این شاخص‌های مختلف اجتماعی-اقتصادی، محققان تفاوت‌های مشخصی را در طیفی از معیارهای مهم شناختی و پیشرفت برای کودکان، مانند IQ، سواد، آزمون‌های پیشرفت، و میزان فارغ‌التحصیلی از دبیرستان توصیف کرده‌اند. می توان گفت نابرابری به سرعت تاثیرات خود را

می گذارد و در سال های ابتدایی دبستان به وضوح آثار آن بروز می کند. به عنوان مثال کودکان ده ساله ای که ses خانوادگی بالاتری از دیگران داشته اند بدون توجه به اینکه در دوسالگی چه میزان توانایی شناختی داشته اند، عموما عملکرد بهتری از بقیه دارند. عوامل متعددی در ایجاد این شکاف‌های SES در رشد شناختی نقش دارند: تغذیه، محیط اجتماعی، محیط یادگیری در خانه، قرار گرفتن در معرض استرس، و تحصیلات اولیه. علاوه بر این، این مسیرهای مختلف اغلب همبستگی بالایی با یکدیگر دارند، به این ترتیب که خانواده‌های محروم بیشتر از خانواده‌های دارای مزیت در معرض عوامل خطر متعدد قرار دارند.

سنجش میزان تاثیر سایر عوامل

یکی از راه‌های درک شبکه درهم تنیده مکانیسم‌های همبسته که منجر به نابرابری‌های اجتماعی-اقتصادی در رشد شناختی می‌شود، این است که درک کنیم که توسعه شناختی خود یک ساختار بسیار گسترده است –بنابراین بهتر است سعی کنیم پیوندهای بین نابرابری های اجتماعی – اقتصادی و جنبه های خاص شناخت را درک کنیم.

حوزه علوم اعصاب شناختی به ما می آموزد که ساختارها و مدارهای مختلف مغز از انواع متفاوتی از مهارت های شناختی پشتیبانی می کنند. در حالی که نقاط عطف کلاسیک دانشگاهی مانند فارغ‌التحصیلی از مدرسه می‌تواند به طور کلی در مورد تأثیرات جهانی نابرابری‌های اجتماعی-اقتصادی بر پیشرفت به ما بگوید. می‌دانیم که موفقیت در واقع خروجی پیچیده ای از سیستم‌های شناختی و اجتماعی-عاطفی و متعدد است، مانند زبان، یادگیری و حافظه، و... این سیستم های شناختی متمایز توسط مناطق و شبکه های مختلف مغز پشتیبانی می شوند. بنابراین، در حالی که معیارهای کلاسیک پیشرفت تحصیلی مانند فارغ التحصیلی از دبیرستان تا حدی منعکس کننده عملکرد مغز می باشند، اما در مورد اختلالات در فرآیندهای شناختی و عصبی خاص، نسبتاً اطلاعات مفیدی به ما نمی توانند بدهند. با اتخاذ رویکرد علوم اعصاب شناختی،در این مسیر ممکن است تلاش‌های خودمان را در ارائه مداخلات آموزشی هدفمند بهبود بخشیم.

این رویکردی بود که من و همکارانم از زمانی که دانشجوی کارشناسی ارشد دکتر مارتا فرح در دانشگاه پنسیلوانیا بودیم، در یک سری مطالعات در دهه گذشته پیش گرفتیم.

بر اساس تحقیقات ما عملکردهای شناختی مغز انسان ها به شدت در ارتباط با میزان نابرابری های اجتماعی و اقتصادی بودند. برای اینکه نتایج یافته های خود را در حیطه تجربی نیز آزمایش کنیم. کودکانی از طبقات مختلف اجتماعی و تنوع اقتصادی انتخاب کرده و مجموعه ای از تست های شناختی را بر روی آن ها اجرا کردیم. این تست ها اغلب برای بررسی سیستم های مغزی مربوط به زبان، عملکردهای اجرایی، مهارت های دیداری و حافظه طراحی شده بودند. نتایج تقریبا شبیه همان چیزی بود که قابل حدس زدن بود. به طور کلی کودکانی که از خانوادهایی با استاندارد اجتماعی اقتصادی بالاتر هستند، در بیشتر مهارت های شناختی بهتر از بقیه کودکانی که چنین شرایط خانوادگی را نداشتند یا کمتر داشتند عمل کرده بودند. همچنین در سراسر مطالعات ما بیشترین تفاوت ها را در مهارت های زبانی بین کودکان تشخیص دادیم و در مرحله بعد تفاوت هایی در حوزه حافظه و توانایی های اجرایی کودکان نیز قابل مشاهده بود. کارهای اخیر آزمایشگاه ما نشان می دهد که اثر نابرابری های اجتماعی-اقتصادی در رشد عصبی شناختی خیلی زود ظاهر می شود،و تفاوت های بزرگی در رشد زبان و حافظه که قبل از دو سالگی مشهود است ایجاد می کند.

گفتنی است دانشمندان دیگری که تحقیقات اخیر درباره تفاوت‌های اجتماعی-اقتصادی در ساختار و عملکرد مغز را هدایت می‌کنند، پیامدهای شناختی و عصبی خاص‌تری را در نظر گرفته‌اند که بر اساس آن ها می‌توان عوامل محیطی قابل تغییری را که واسطه این پیوندها هستند، از هم جدا کرد.

از آنجایی که بیشترین تفاوت‌های اجتماعی-اقتصادی در مهارت‌های زبانی وجود دارد، اجازه دهید ابتدا به چندین یافته در مورد تاثیر نابرابری‌های اجتماعی-اقتصادی در عملکرد و ساختار مناطق حامی زبان در مغز بپردازیم. چمیسلاو تومالسکی، عصب شناس لهستانی و همکارانش اخیراً از الکتروانسفالوگرافی برای بررسی تاثیر تفاوت های اجتماعی-اقتصادی در عملکرد مغز نوزادان استفاده کردند. این تکنیک به طور گسترده توسط محققان برای بررسی قدرت امواج مغزی کودک در مکان‌های مختلف پوست سر استفاده می‌شود، به همین دلیل بینشی در مورد میزان و کیفیت فعالیت در مناطق مختلف مغز برای محققان فراهم می‌کند. مطالعه آن ها نشان داد که حتی در شش ماهگی نوزادان نیز میزان درآمد و شغل والدین با میزان قدرت امواج مغزی در نواحی پیشانی مغز نوزاد مرتبط می باشد. میدانیم که وجود امواج مغزی با قدرت بالاتر در این بخش از مغز ارتباط مستقیم با رشد زبانی بهتر نوزاد در سال های آینده زندگی و سنین بالاتر او دارد. بنابراین، قبل از اینکه معیارهای رفتاری اختلاف در پردازش شناختی مشهود باشد،

ممکن است حداقل یک نشانه عصبی بزرگ شدن در شرایط نامساعد اجتماعی-اقتصادی در اوایل دوران نوزادی قابل تشخیص باشد.

در یک مطالعه دیگر در آزمایشگاه، ما حجم مغز را در گروهی متشکل از ۶۰ کودک متفاوت از نظر اجتماعی و اقتصادی که بین ۵ تا ۱۷ سال سن داشتند بررسی کردیم و متوجه شدیم که با بزرگتر شدن کودکان، کودکانی که موقعیت اجتماعی-اقتصادی بالاتری داشتند نسبت به همسالان خود با موقعیت پایین تر، بخش های عصبی نسبتا بیشتری از مغز خود را به شبکه های عصبی که از رشد زبانی پشتیبانی می کنند، اختصاص می دهند. این نتایج به ما نشان داد که تجربه رشد در یک محیط استاندارد اجتماعی و اقتصادی احتمالاً منجر به رشد بیشتر در مناطق مرتبط با زبان در مغز می شود. در واقعیت نیز شاهد این هستیم که کودکان خانواده های فقیر بسیار کمتر از همتایان خود در خانواده های متوسط و ثروتمند، تمایل به شنیدن کلمات دارند.این کودکان به طور دقیق و بر اساس تحقیقات انجام شده چیزی حدود ۳ میلیون کلمه کمتر از همتایان خود در سن ۳ سالگی می شنوند. همچنین مادران دارای درجه پایین تر بهره مندی های اجتماعی و اقتصادی به احتمال زیاد با فرزندان خود به صورت دستوری صحبت می کنند تا به صورت مکالمه، و از الگوهای گفتاری ساده تر و حرکات کمتری استفاده می کنند.

این احتمال وجود دارد که تفاوت در ورودی گفتار مادر منجر به مجموعه ای از اثراتی شود که مستقیماً به رشد قشر حامی زبان کودک در دوران شیرخوارگی مرتبط است. همانطور که قرار گرفتن در معرض موسیقی ممکن است درک فرد از گفتار را سال‌ها بعد افزایش دهد، تعامل اجتماعی بیشتر با بزرگسالان به صورت تعاملی و مکالمه محور، ممکن است باعث شود کودکان توانایی‌های بهتری برای درک و تمایز بین صداهای گفتاری داشته باشند.

بنابراین، یک مسیر مکانیکی به ما نشان می‌دهد که نابرابری‌های اجتماعی-اقتصادی منجر به تفاوت‌های زیادی در کیفیت و کمیت مواجهه زبانی می‌شود، که به نوبه خود منجر به تفاوت‌هایی در توسعه مناطق مغزی حامی زبان می‌شود.

نقش هیپوکامپوس

همانطور که مشاهده کردید نابرابری های اجتماعی-اقتصادی علاوه بر زبان بر روی یادگیری و حافظه کودکان نیز تاثیر مشهودی می گذاشتند. هیپوکامپوس یکی از ساختارهای مغزی است که برای رشد حافظه حیاتی است، و تعدادی از مطالعات اخیر نشان داده اند که عوامل اجتماعی-اقتصادی با اندازه هیپوکامپوس در کودکان و بزرگسالان در سراسر طول عمرشان مرتبط است. تحقیقات روی حیوانات و انسان ها نشان می دهد که تجربه استرس و بی توجهی یا بدرفتاری والدین تأثیر مستقیمی بر رشد هیپوکامپوس دارد. گرچه میتوان گفت قطعا همه خانواده ها درگیر میزانی از استرس هستند اما عموما استرس و نگرانی در میان خانواده ای محروم که از نابرابری های اجتماعی و اقتصادی رنج می برند بیشتر مشاهده می شود. بنابر این به راحتی می توان نتیجه گرفت که نابرابری های اجتماعی و اقتصادی تاثیر مستقیم در رشد کمتر هیپوکامپوس داشته و در نهایت در میزان و کیفیت حافظه و یادگیری افراد نقش جدی ایفا می کند. در همین زمینه جوآن لوبی از دانشگاه واشنگتن-سنت. لوئیس و همکارانش اخیراً دریافتند که روابط خصمانه‌ و ناسازگاری والدین و استرس خانوادگی باعث ارتباط بیشتر بین میزان درآمد و اندازه هیپوکامپوس کودکان خانواده می‌شود و در نهایت این آسیب ها در کاهش یادگیری و افت تحصیلی و کسب نمرات پایین تر در دوران های بعدی در مدارس تاثیر مستقیم خواهد داشت. تحقیقات جدیدتر نیز به صورتی ملموس تری ارتباط بین نابرابری های اجتماعی و اقتصادی با میزان رشد نواحی مختلف مغز را نشان داده اند. بر اساس این تحقیقات نیز باز هم استرس مزمن با تغییراتی در توسعه مدارهای مغزی همراه بوده است.

بنابراین، شواهد فزاینده نشان می‌دهد که عوامل اجتماعی-اقتصادی - تحصیلات والدین یا درآمد خانواده - ممکن است منجر به تفاوت‌هایی در محیط زبانی خانواده شود که به نوبه خود اثرات زیادی بر رشد سیستم‌های مغزی که از عملکردهای عصبی-شناختی حیاتی پشتیبانی می‌کنند، دارد. یعنی زبان، حافظه و خودتنظیمی. با این حال ما هنوز نمی دانیم در چه سطحی مداخله برای جلوگیری از این آسیب ها موثرتر است.

چگونه این مشکل را حل کنیم؟

آیا تلاش‌های ما به بهترین وجه در جهت بهبود تجارب آموزشی کودکان محروم، و با تمرکز بر مهارت‌های زبان، حافظه و خودتنظیمی است؟در این زمینه مداخلات بر بستر مدرسه مطمئناً رایج‌ترین شکل مداخله در دوران کودکی هستند، و بسیاری از آنها، مانند پروژه آمادگی مدرسه شیکاگو و برنامه پیش دبستان در بوستون،دستاوردهای امیدوارکننده‌ای را در هر دو زمینه پیش‌آکادمیک و خودتنظیمی بین دانش آموزان محروم نشان داده‌اند.

اما با این حال، در حالی که این برنامه ها می توانند مؤثر باشند بعید به نظر می رسد مفید و کافی باشند. با توجه به اندازه شکاف نابرابری های اجتماعی-اقتصادی موجود تا زمانی که کودکان وارد مدرسه می شوند، بعید است که مداخلات پیش دبستانی به تنهایی بتواند این شکاف را به طور کامل پر کند. اما تجربه نشان داده است که برخی برنامه های فشرده و کوچک در اوایل دوران کودکی توانسته فواید طولانی مدت قابل توجهی بر رشد و پیشرفت شناختی و حتی سلامت جسمی کودکان با ورود به دوران بزرگسالی شان داشته باشد. همچنین باید توجه داشته باشیم که کودکان خردسال اکثریت قریب به اتفاق وقت خود را با والدین و سایر مراقبان خود می گذرانند، بنابراین شاید ما باید بر رفتارهای والدین تمرکز کنیم.

جالب است بدانید که والدین دارای تحصیلات عالی زمان بیشتری را صرف بازی، صحبت و آموزش فرزندان خود می کنند و سبک فرزندپروری به عنوان تنها عامل مهم در توضیح شکاف و تفاوت های اجتماعی-اقتصادی و تاثیر آن در رشد شناختی ذکر شده است. بنابراین، شاید هدف قرار دادن والدین مؤثرترین راه مداخله برای کاهش عوارض این نابرابری ها باشد. تلاش‌های مداخله‌ای در مقیاس کوچک برای آموزش والدین محروم در مورد مزایای صحبت کردن زودهنگام و مکالمه های غنی با فرزندانشان نتایج امیدوارکننده‌ای را به همراه دارد. با اینحال نمی توان انگیزه های والدین را نیز در این میان نادیده گرفت. در حالی که برخی از مداخلات گسترده تر در خصوص والدین مانند برنامه مشارکت پرستار-خانواده منجر به بهبود متوسطی در پیامدهای شناختی و رفتاری کودکان شده است اما اغلب به دلیل مشکلات فرسایشی و مشارکت کم والدین غلبه بر موانع بر سر راه افزایش چنین مداخلاتی ذهن فعالان این حوزه را مشغول کرده است.

در نهایت، باید بگوییم هر تلاشی در این مسیر بدون توجه به سیاست های فقرزدایی بی نتیجه خواهد ماند. اجازه دهید مداخلاتی را در نظر بگیریم که در مهمترین سطح عمل می‌کنند – یعنی سطح مقابله با نابربری های اجتماعی و اقتصادی. شواهد نشان می دهد که برای خانواده های محروم، افزایش ۴۰۰۰ دلاری در درآمد خانواده در دو سال اول زندگی کودک منجر به تفاوت های قابل توجهی در شرایط بزرگسالی آن کودک می شود،و حتی برخی شواهد از بهبود سلامت جسمانی در بزرگسالی آنان حکایت می کند. در حالی که درآمد خانواده به تنهایی بعید است مهم ترین عامل در قرار دادن فرزندان خردسال در مسیر پیشرفت باشد، اما ممکن است عملیاتی ترین عامل از دیدگاه سیاست گذاری باشد. بنابراین، بر اساس شواهدی که در بالا توضیح داده شد، بسیاری از دانشمندان برجسته اجتماعی و عصب‌شناسان معتقدند که سیاست‌هایی که فقر خانواده ها را کاهش می‌دهند، تأثیرات معنی‌داری بر مراقبت‌های اولیه و کاهش استرس خانواده خواهد داشت و در نهایت عملکرد مغز کودکان را بهبود می‌بخشد و رشد شناختی و اجتماعی-عاطفی را ارتقا می‌دهد. پس باید بدانیم که در کنار همه تلاش های مددکارانه و مراقبت های پزشکی و آموزش های لازم، مقابله با فقر و اجرای سیاست های فقرزدایی برای موفقیت کودکان و داشتن زندگی سالم و سازنده بسیار حیاتی است.