کار کودکان سال‌هاست که موضوعی مناقشه‌برانگیز بوده و هست. برخی از فعالان حقوق کودک معتقدند تا زمانیکه کودکان به سن قانونی نرسیده‌اند نباید از آنها در هیچ نوع کاری استفاده کرد. برخی دیگر می‌گویند با توجه به شرایط اقتصادی کشورهایی مانند ایران که مردم روز به‌روز در حال فقیرترشدنند کار کودکان برای برخی خانواده‌ها موضوعی ناگزیر است اما نباید کودکان در کارهای سخت و زیان‌آور به‌کار گرفته شوند.
کار به عنوان رفتگر، کارگر جمع‌آوری و یا تفکیک زباله کارهای سخت و زیان‌آور محسوب می‌شوند و تقریبا همه فعالان حقوق کودکان بر این موضوع که نباید از کودکان در این نوع مشاغل استفاده شود اتفاق نظر دارند. شهرداری تهران می‌گوید بر اساس قانون اجازه استفاده از کودکان را ندارد و در هیچ‌جایی از شهرداری از کار کودکان استفاده نمی‌شود اما موضوع اصلی پیمانکاران شهرداری‌اند که بیشترین نقش را در ساخت و ساز و پاکیزگی شهر دارند و اتفاقا آنها علاقه شدیدی به استفاده از کودکان به ویژه کودکان مهاجر در کارهای سخت و زیان‌آور دارند. اما چرا؟
جواب بسیاری ساده است. کودکان حقوق کمتری دریافت می‌کنند، ساعت‌های بیشتری کار می‌کنند و اخراج آنها ساده‌تر از اخراج کارگرانی است که قرارداد دارند و به صورت قانونی به‌کار گرفته می‌شوند. «محمدرضا جوادی یگانه»، جامعه‌شناس و معاون سابق امور اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران سال ۹۹ آماری ارائه کرد که عمق فاجعه را بهتر نشان می‌دهد. به گفته او براساس آخرین آمار ۸۰ درصد پسماند تهران را پیمانکاران غیررسمی جمع‌آوری می‌کنند و ۴ هزار و ۵۰۰ کودک مجبور به فعالیت در این حوزه و مواجهه با محیط غیر بهداشتی هستند.
تذکرهای بی‌نتیجه اعضای شورای شهر
اعضای شورای شهر تهران در تمام دوره‌هایی که از آغاز به‌کار شوراها می‌گذرد بارها درباره این موضوع به شهرداری تذکر داده‌اند اما واکنش شهرداری به این تخلف آشکار، انکار موضوع یا بی‌توجهی به تذکرها بوده است.
در یکی از آخرین نمونه‌ها ناصر امانی، رئیس کمیته منابع انسانی شورای شهر تهران در تذکری در تاریخ ۱۷ اردیبهشت ۱۴۰۲ ضمن انتشار تصویر حضور کودکان کارگر در محل اسکان کارگری شهرداری در محله درکه، گفته بود «بارها درباره استفاده برخی پیمانکاران شهرداری تهران از افراد زیر ۱۵ سال به عنوان کارگر در محلات مختلف تذکر داده‌ام، اما همچنان شاهد آن هستیم که برخی پیمانکاران متخلف شهرداری تهران، در حوزه نظافت معابر یا جمع‌آوری پسماند از کودکان سوء‌استفاده می‌کنند.»
این در حالیست که پیشتر حسین نظری، معاون خدمات شهری و محیط‌زیست شهرداری تهران در نشست خبری روز ۲۲ اسفند ۱۴۰۱ در پاسخ به سئوال خبرنگاران درباره «رفتگری و زباله‌گردی کودکان» در سطح پایتخت، ضمن تایید تخلف برخی پیمانکاران شهرداری در مورد به‌کارگیری کودکان در حوزه نظافت معابر یا جمع‌آوری پسماند، گفته بود «ما از قبل به تمام مناطق شهرداری ابلاغ کرده بودیم که استفاده از کارگران زیر سن قانونی ممنوع است. بعد از این هم که گزارش‌های رسانه‌ای در این زمینه منتشر شد، مجددا به پیمانکاران ابلاغ کردیم که نباید این کار را انجام دهند. یکی از برنامه‌های مهم ما در سال آینده، جلوگیری از به‌کارگیری کودکان در حوزه پسماند و خدمات شهری است و قصد داریم با اصلاح قراردادها و برخورد با پیمانکاران متخلف، حتما جلوی این کار را بگیریم.»
تذکر ناصر امانی در اردیبهشت سال بعد نشان می‌دهد که شهرداری نتوانسته و یا نخواسته جلوی این تخلف پیمانکاران را بگیرد. اوایل امسال فیلمی در شبکه‌های اجتماعی دست به دست می‌شد که یک کودک رفتگر را نشان می‌داد که دست‌هایش را از شدت سرما بغل کرده بود و از حقوق دو میلیون تومانی‌اش می‌گفت. این موضوع باعث شد حتی شهردار تهران به این فیلم واکنش نشان دهد. علیرضا زاکانی در این‌باره گفته بود «این مساله قطعا خلاف است و معاونت خدمات شهری این موضوع را پیگیری و بررسی می‌کند و اگر صحت به‌کارگیری این کودک تأیید شود، قطعا برخورد خواهیم کرد.» اما هیچ‌گاه گزارشی از «برخورد» با آن پیمانکار متخلف از طرف شهرداری منتشر نشد و همچنان کودکان به عنوان رفتگر و کارگر جمع‌آوری و تفکیک زباله به‌وسیله پیمانکاران به کار گرفته می‌شوند.
راهکارهای کم‌اثر و نمایشی شهرداری
راهکار شهرداری برای برخورد با این تخلف پیمانکارانش گزارش‌های مردمی است چنانچه عبدالمطهر محمدخانی، سخنگوی شهرداری تهران ضمن تایید به‌کارگیری کودکان در شغل‌های سخت و زیان‌آور به وسیله پیمانکاران شهرداری به خبرگزاری ایلنا گفته بود «شهرداری تهران در زمینه نظافت معابر و جمع‌آوری پسماند با پیمانکاران حوزه خدمات شهری و پسماند قرارداد می‌بندد، اما متاسفانه می‌توانم تایید کنم که برخی پیمانکاران در این زمینه‌ها کودکان را به‌کار می‌گیرند.» او همچنین از شهروندان خواسته بود از طریق سامانه ۱۳۷ تخلف پیمانکاران درباره به‌کارگیری کودکان را به شهرداری گزارش دهند تا شهرداری با آنها برخورد کند.
اما آیا این راهکار مناسبی برای برخورد با تخلف پیمانکاران است؟ آیا شهرداری تهران نمی‌تواند نظارت دقیقی بر رفتار پیمانکارانش داشته باشد؟ پاسخ را باز هم می‌توان از زبان ناصر امانی، عضو شورای شهر تهران شنید که پیشتر در گفتگو با روزنامه «پیام ما» گفته بود مشکل با بخشنامه حل نمی‌شود، چون «پیمانکاران تابع قانون و مقررات شهرداری نیستند و تابع سودشان هستند و اصلاً توجهی ندارند که این کار از نظر انسانی و اجتماعی بد است. مرتب عکس‌های زباله‌گردان در فضای مجازی منتشر می‌شود و تبدیل به سوژه‌ای شده برای تمسخر موقعیت و جایگاه ایران که روی انبارهای بزرگ نفت نشسته است، اما مردم برای معیشت روزمره ناچارند سرشان را تا کمر در مخازن زباله خم کنند.»
اگر مشکل با بخشنامه حل نمی‌شود پس چاره کار کجاست؟ چاره کار نظارت دقیق شهرداری بر پیمانکاران، به‌کارگیری دقیق قانون کار و جلوگیری از تخلف به جای برخورد با تخلف است. بودجه شهرداری امسال ۷۶ هزار میلیارد تومان بوده، با مقدار بسیار کمی از این بودجه می‌توان به صورت سیستماتیک و فراگیر و با استفاده از ماموران مقابل تخلف پیمانکاران را گرفت اما رفتار شهرداری نشان می‌دهد این موضوع چندان برایش اهمیتی ندارد و فقط زمانیکه فیلم‌ها و عکس‌های استفاده از کودکان منتشر می‌شود به «قول برخورد» با تخلف بسنده می‌کند تا بار دیگر که جامعه نسبت به این موضوع واکنش نشان دهد.
اما موضوع فقط به کودکانی که به چشم مردم می‌آیند ختم نمی‌شود فاجعه اصلی در مراکز تفکیک زباله رخ می‌دهد جایی که کودکان در میان انبوه زباله و دور از چشم دوربین‌ها و مردم در میان زباله و موش‌هایی که بدن آنها را گاز می‌گیرند و حشراتی که بیماری‌های مختلف را به آنها منتقل می‌کنند، کار می‌کنند. میانگین سنی این کودکان کمتر از ۱۲ سال است اما کودکانی با سن چهار یا پنج سال هم در میان آنها هستند. بر اساس آمارها فقط ۲۰ درصد این کودکان قادر به خواندن و نوشتن هستند و اغلب آنان مدرسه را رها کرده‌اند.
قدرت غیرقابل نفوذ پیمانکاران جمع‌آوری زباله
در این میان به قدرت و نفوذ پیمانکاران شهرداری باید اشاره کرد. پیمانکارانی که سال‌هاست با قراردادهای ده‌ها هزار میلیارد تومانی مشغول جمع‌آوری و بازیافت زباله‌های تهرانند و تقریبا به صورت ثابت در همه ادوار شهرداری مشغول به کار بوده‌اند و هیچ‌کس توانایی مقابله با تخلفات آنها را ندارد.
کامیل احمدی پژوهشگر و مردم‌شناس که سرپرستی پژوهشی تحت عنوان «یغمای کودکی» برای انجمن حمایت از حقوق کودکان را به عهده داشته است در گفتگو با «مرکز توانمندسازی حاکمیت و جامعه» می‌گوید: «ذی‌نفعانی در سطوح میانی مدیریت پسماند تهران وجود دارند که منافع‌شان در تداوم رویه‌های موجود است.»
احمدی علت ناتوانی شهرداری در مقابله با تخلفات پیمانکاران را اینگونه شرح می‌دهد: « مسئولان شهرداری و شورای شهر به خوبی می‌دانند که در حال حاضر سیستم جایگزینی برای سیستم فعلی جمع‌آوری پسماند ندارند و اگر امروز مجموعۀ پیمانکاران دست از کار بکشند، مدیریت پسماند تهران دست کم در حوزه جمع‌آوری پسماند فلج می‌شود و جایی برای دفن این حجم از زباله تر و خشک وجود نخواهد داشت.»
او رابطه شهرداری با پیمانکارانش را «رابطه ناسالمی» توصیف می‌کند که باعث شده مناسبات ناسالم و غیرشفافی در بخش‌های میانی این سازمان، یعنی مدیران و مسئولان میانی شهرداری با پیمانکارانی که در ظاهر قانونی عمل می‌کنند، ایجاد شود و افراد زیادی در مزایده‌ها با تکنیک‌ها و روش‌هایی که طی سالیان در این حوزه به کار گرفته شده است، کنار زده می‌شوند و پیمانکارانی کار را به دست می‌گیرند که از سال‌ها قبل در این کار حضور داشته و منافعی را برای مدیران شهری تأمین می‌کنند.
صحبت‌های احمدی زمانی مصداق روشن پیدا می‌کنند که بدانیم محل دپوی زباله برای بازیافت زیرنظر شهرداری قرار دارد و نیازی نیست مردم تخلف پیمانکاران را گزارش دهند اما باز هم شهرداری برای این موضوع کاری نمی‌کند. هیچ‌کدام از شهردارهای تهران با هر رویکرد سیاسی که در ۲۰ سال گذشته بر مسند شهرداری نشسته‌اند کاری برای جلوگیری استفاده از کودکان در چنین محل‌هایی انجام نداده‌اند. به نظر می‌رسد دیگر زبانی نمانده که شهرداری به مردم و اعضای شورای شهر و فعالان حقوق کودک و «آدم‌ها» بگوید یا این مسئله برایش اهمیتی ندارد یا توان برخورد با پیمانکارن قدرتمند و صاحب نفوذش را ندارد.
نظر شما