خون از چه قسمت‌ها و اجزایی تشکیل شده است؟

خون مایعی غلیظ به رنگ قرمز روشن است که به صورت یک محلول شناور در رگ‌ها جریان دارد و از دو قسمت عناصر سلولی و پلاسما تشکیل شده است. عناصر سلولی خون عبارتند از گلبول قرمز که کار انتقال اکسیژن از ریه به بافت‌ها را به عهده دارد، گلبول سفید که کار آن‌ها دفاع از بدن در قابل میکروب و اجرام عفونی است و پلاکت‌ها که در انعقاد خون و جلوگیری از خونریزی دخیلند. قسمت پلاسمای خون محلولی است که سلول‌های خونی در آن شناورند و بسیاری از مواد و هورمون‌ها در این محلول انتقال می‌یابند. یکی از این مواد، فاکتورهای انعقادی است که در سیستم انعقاد خون نقش بسیار مهمی دارند. مجموع سلول‌های خونی و پلاسما حجم کلی خون را شامل می‌شود که حدود ۷ درصد وزن بدن را تشکیل می‌دهد. با این حساب حجم خون یک فرد بالغ ۷۰ کیلوگرمی حدود ۵ لیتر است.

از خون چند نوع فرآورده می‌توان تهیه کرد؟

از خون می‌توان دو سری مشتقات تهیه کرد که در اصطلاح به آن‌ها فرآورده‌های سلولی و فرآوردهای پلاسمایی گفته می‌شوند. زمانی که فرد، خون اهدا می‌کند، کیسه خون اهدایی که در این حالت خون کامل نامیده می‌شود، تحت یک سلسه مراتب و مراحل مختلف سانتریفیوژ شده و فرآورده‌های سلول و پلاسمایی آن از هم جدا می‌شوند؛ فرآورده‌های سلولی که شامل گلبول قرمز متراکم و پلاکت‌ها هستند و فرآورده‌های پلاسمایی که شامل پلاسمای منجمد تازه و کرایو است که البته هرکدام خصوصیات ویژه و شرایط نگهداری و زمان مصرف خاص خود را دارند. موارد استفاده آن‌ها هم در بیماران مختلف متفاوت است.

به جز جراحی‌ها در چه شرایطی از خون و فرآورده‌های آن استفاده می‌شود؟

یکی از مصارف اصلی خون در هنگام جراحی‌ها و خونریزی است، به طوری که تخمین زده می‌شود از هر سه نفر مردم جهان یک نفر در طول زندگی نیاز به تزریق خون یا فرآورده‌های خونی پیدا می‌کند. عواملی مانند حوادث و سوانح، سوختگی‌ها، اعمال جراحی، تصادفات، خونریزی‌های حین زایمان، زردی در نوزادان و بیماران مبتلا به سرطان که تحت درمان شیمی درمانی یا اشعه درمانی هستند همگی مواردی هستند که ممکن است افراد نیاز به تزریق خون پیدا کنند. اما عده‌ای از بیماران هستند که به صورت درمانی و مداوم نیاز به خون و فرآورده‌های خونی دارند. بسیاری از کم‌خونی‌های ارثی هم که فرد به صورت مادرزادی دچار نقص در گلبول قرمز است مانند بیماران تالاسمی ماژور باید به عنوان درمان به طور مداوم تزریق گلبول قرمز متراکم در آن‌ها صورت گیرد. افرادی هم که اختلال در کار پلاکت و یا کاهش تعداد پلاکت در بدن خود دارند نیاز به تزریق پلاکت دارند. در بیمارانی هم که به صورت ارثی دچار کمبود فاکتورهای انعقادی هستند که در اصطلاح به این افراد «هموفیل» گفته می‌شود، انعقاد خون به خوبی صورت نمی‌گیرد. این افراد جزو گروهی هستند که نیاز به تزریق فرآورده‌های پلاسمایی یا کرایو دارند.

در مورد شرایط اهدای خون هم توضیح می‌دهید؟

‏ مرکز خون‌گیری، پیش از اهدای خون، داوطلبان را بررسی و معاینه می‌کند. این بررسی شامل مصاحبه پزشکی درباره سوابق سلامتی، رفتارهای فردی و انجام یک معاینه مختصر است و در صورتی که فرد داوطلب اهدای خون، تمام شرایط لازم برای اهدای خون را داشته باشد می‌تواند خون اهدا کند. سهم زیادی از تضمین سلامت خون بستگی به دقت و صداقت داوطلبان اهدای خون در پاسخگویی به سؤالات پزشک حین مصاحبه و معاینه دارد. البته برای حفظ سلامت خون، با توجه به سوابق پزشکی، مسئولیت پذیرش و یا عدم پذیرش داوطلب به عهده پزشک مرکز خونگیری است.

در این بین شرایط اصلی داوطلبان اهدای خون عبارتند از: ‏

‏ـ سن: حداقل سن قابل قبول برای اهدای خون ۱۸ سال تمام و حداکثر سن برای اولین اهدای خون ۶۰ سال است که برای دفعات بعدی اهداکننده مستمر حداکثر ۶۵ سال است که برای اهداکنندگان مستمر بالای ۶۵ سال تنها در صورت داشتن مجوز از مدیر پزشکی پایگاه خونگیری به عمل می‌آید.‏

‏ـ هموگلوبین و هماتوکریت: میزان هموگلوبین قابل قبول، حداقل ۵،۱۲ گرم در دسی‌لیتر و هماتوکریت ۳۸ درصد است.‏

‏ ـ تعداد دفعات و فواصل اهدای خون: فواصل اهدای خون کامل ۸ هفته (۵۶ روز) است. یعنی اهداکننده با فاصله ۸ هفته می‌تواند مجدداً خون اهدا نماید، مشروط به اینکه تعداد دفعات اهدای خون طی ۱۲ ماه از ۴ بار برای آقایان و ۳ بار برای خانم‌ها تجاوز نکند. بهتر است آقایان با فواصل ۳ ماهه و خانم‌ها با فواصل ۴ ماهه نسبت به اهدای خون اقدام کنند. ‏

‏ـ وزن: از ۵۰ کیلوگرم به بالا.‏

‏ـ درجه حرارت: درجه حرارت دهان نباید بیش از ۵، ۳۷ درجه سانتیگراد باشد.‏

‏ـ نبض: پزشک مرکز اهدای خون، حداقل برای مدت ۱۵ ثانیه نبض اهداکننده را می‌شمارد می‌کند. به طور معمول تعداد نبض بین ۵۰ تا ۱۰۰ عدد در دقیقه جهت اهدای خون مورد قبول است. اهداکنندگانی که تعداد نبض آن‌ها کمتر از ۵۰ عدد در دقیقه است‏ تنها در صورتی پذیرفته می‌شوند که ورزشکار حرفه‌ای یا قهرمان باشند.‏

‏ـ فشار خون: فشار خون بیشینه (سیستولیک) باید بین ۹۰ تا۱۸۰ میلیمتر جیوه و فشار خون کمینه (دیاستولیک) باید بین ۵۰ تا ۱۰۰ میلیمتر جیوه باشد. فشار خون بیشینه نباید بیش از ۱۸۰ میلیمتر جیوه و فشار خون کمینه نیز نباید بیش از ۱۰۰ میلیمتر جیوه باشد. اهداکنندگانی که فشار خون بیشینه بیش از ۱۸۰ میلیمتر جیوه و فشار خون کمینه بیش از ۱۰۰ میلیمتر جیوه دارند‏ فقط پس از ارزیابی پزشک مرکز اهدای خون پذیرفته می‌شوند.‏

‏- اهداکنندگانی که دارو مصرف می‌کنند نیز باید از نظر مناسب بودن برای اهدای خون ارزیابی شوند.‏