به گزارش آتیه‌آنلاین، در حال حاضر دسترسی به آمار دقیق و به‌روز زنان سرپرست خانوار تحت پوشش سازمان بهزیستی حداقل در ۱۰ سال اخیر از طریق منابع عمومی و بین‌المللی محدود است. با این حال، بر اساس گزارش‌های پراکنده و داده‌های منتشرشده از سوی نهادهای داخلی ایران، می‌توان به برخی اطلاعات کلی دست یافت.

بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۵، تعداد زنان سرپرست خانوار در ایران بدون محدودیت به تحت پوشش بهزیستی، حدود ۲.۶ میلیون زن سرپرست خانوار در ایران شناسایی شدند و از سوی دیگر، گزارش‌های غیررسمی از افزایش این تعداد به حدود ۳ تا ۳.۵ میلیون نفر تا سال ۱۴۰۱ حکایت دارند.

سازمان بهزیستی کشور سال ۱۴۰۰ اعلام کرد حدود ۳۵۰ تا ۴۰۰ هزار زن سرپرست خانوار تحت حمایت این سازمان قرار دارند، مرکز آمار ایران سال ۱۴۰۱ سرپرستی زنانه ۱۲.۵ درصدی خانوارهای کشور را رسانه‌ای کرد و یکسال بعد در سال ۱۴۰۲ رئیس سازمان بهزیستی وقت از ارائه خدمات به بیش از ۴۰۰ هزار زن سرپرست خانوار خبر داد.

بنابراین نبود شفافیت در انتشار آمار به دلایل مسائل اجتماعی و اقتصادی، تفاوت در تعریف متفاوت «زنان سرپرست خانوار» بین نهادها، تأثیر تحریم‌ها و شیوع کووید-۱۹ بر افزایش تعداد این زنان در سال‌های اخیر نه تنها تأمل برانگیز بوده و هست بلکه بستر آسیب‌شناسی، سیاستگذاری، برنامه‌ریزی و ارائه خدمات به این زنان را در آینده با چالش‌های جدی مواجه می سازد.

خدمات ارائه‌شده؛ نیاز واقعی یا رفع تکلیف

گزارش‌ها و اعلام‌های رسمی رؤسای سازمان بهزیستی ایران تا سال ۱۴۰۲ نشان می‌دهد خدمات حمایتی ارائه‌شده به زنان سرپرست خانوار عموماً شامل کمک‌های نقدی و معیشتی، آموزش‌های مهارتی و اشتغال‌زایی، حمایت‌های روانی و مشاوره‌ای، خدمات بهداشتی و درمانی، مسکن و اسکان اضطراری، حمایت از کودکان زیر پوشش و طرح‌های ویژه در بحران‌ها بوده است.

پرداخت مستمری ماهانه به زنان سرپرست خانوار که عموماً شامل مبالغی بین ۳۰۰ تا ۸۰۰ هزار تومان (بسته به تورم و سیاست‌های دولت)، همچنین بسته‌های معیشتی شامل مواد غذایی، پوشاک و لوازم ضروری به‌ویژه در مناسبت‌ها یا بحران‌ها از جمله خدمات حمایتی سازمان محسوب می‌شود.

در دوره‌های مختلف رؤسای سازمان بهزیستی همواره از پرداخت مستمری ماهانه زنان به عنوان دستاورد مهم یاد کردند.«علی‌محمد قادری» رئیس سابق سازمان بهزیستی سال ۱۴۰۰ اعلام کرد: «حدود ۴۰۰ هزار زن سرپرست خانوار تحت پوشش سازمان بهزیستی، ماهانه کمک‌های نقدی دریافت می‌کنند.» در حالی که که بسیاری از فعالان حوزه زنان همزمانی افزایش مستمری‌های نقدی و مهم‌تر گسترش پوشش حمایت‌های اقتصادی را راهکار مؤثر دانسته و بر آن تأکید می‌ورزند.

کارشناسان حوزه زنان و مسائل اجتماعی با استناد به گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۹۸ مبنی بر «بیش از۶۰ درصد زنان سرپرست خانوار زیر خط فقر مطلق زندگی می‌کنند» تأثیر مستمری‌های ماهانه پرداختی بر زندگی جامعه هدف مورد تردید قرار می دهند.

مسیر ناتمام وام‌ها، از وعده تا واقعیت

ارائه آموزش‌های مهارتی و اشتغال‌زایی یکی از خدمات سازمان بهزیستی کشور به زنان سرپرست خانوار است. بنا به گفته رؤسا و مسئولان، سازمان بهزیستی برگزاری مستمر دوره‌های آموزشی رایگان مانند خیاطی، پرورش طیور، صنایع‌دستی و مهارت‌های دیجیتال و اعطای وام‌های خوداشتغالی با سودکم (معمولاً تا ۵۰ میلیون تومان) به منظور راه‌اندازی کسب‌وکارهای کوچک را دنبال می‌کند.«انوشیروان محسنی بندپی» رئیس سابق سازمان بهزیستی در سال ۱۳۹۷ با اشاره به طرح‌های مهارت افزای سازمان، اعلام کرد : «سالانه به بیش از ۲۰ هزار زن سرپرست خانوار وام خوداشتغالی اعطا می‌شود.»

اگر به واقع این اقدامات عملیاتی شده‌اند انجام پژوهش‌های تحقیقی – آماری در زمینه بررسی تعداد کارگاه‌های برگزارشده، شرکت‌کنندگان دوره‌ها و مجموع وام‌های پرداختی بسیار احساس می‌شود. باید مشخص شود اقدامات تا چه اندازه در توانمندسازی اقتصادی یا کاهش وابستگی زنان سرپرست خانوار به کمک‌های نقدی سازمان بهزیستی مؤثر بوده یا تأثیر چندانی نداشته و جز اتلاف وقت و هدررفت منابع فاقد دستاورد مطلوب قابل دفاعی بوده و در این صورت تغییر سیاست‌ها و رویکردها ضرورتی انکارناپذیر به نظر می‌رسد.

پایش ملی سلامت روان؛ رؤیایی دور از دسترس

آمار سلامت روان زنان سرپرست خانوار بر اساس پژوهش‌های انجام‌شده در ایران نشان می دهد که سلامت روان این گروه از زنان به طور قابل توجهی پایین‌تر از میانگین جامعه گزارش است و می طلبد که در این زمینه اقدامات پیشگیرانه، درمان محور و مشاوره‌ای جدی در دستور کار قرار گیرد.

نتایج پژوهش «سلامت روان زنان سرپرست خانوار تحت پوشش سازمان بهزیستی تهران» سال ۱۳۸۸ نشان داد که ۷۷ درصد از زنان سرپرست خانوار آن پژوهش از سلامت روان برخوردار نبوده و تنها ۲۳ درصد از سلامت روان کامل داشتند، همچنین در گزارش یونیسف (۲۰۲۱) نیز آمده است: «زنان سرپرست خانوار در ایران به دلیل استرس‌های مزمن، در معرض اختلالات اضطرابی و افسردگی هستند».

«وحید قبادی دانا» رئیس سازمان بهزیستی در سال ۱۴۰۱ نیز در گفت‌وگو با رسانه‌ها تأکید کرد: «بیش از ۲۰۰ مرکز مشاوره تخصصی برای حمایت از زنان سرپرست خانوار فعال شده است. »

وحیده نگین، مشاور امور زنان وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی سال ۱۴۰۰ اعلام کرد: «برنامه‌هایی در راستای غربال‌گری زنان سرپرست خانوار، بدسرپرست، و خودسرپرست با تمرکز بر شناسایی علائم افسردگی، اضطراب، و اختلالات پس از سانحه اجرا می‌شود.»

در مجموع این آمار و ارقام از ضریب بالای آسیب‌پذیری روانی زنان سرپرست خانوار در ایران گزارش می‌دهد. اینکه دستاورد ارائه خدمات مشاوره روانشناختی، آموزش مهارت‌های زندگی یا راه‌اندازی مراکز مشاوره تخصصی و مداخله در بحران برای زنان در معرض آسیب وزارت کار چقدر اثرگذار بوده نیازمند انجام طرح‌های پژوهشی به منظور نیازسنجی مجدد و اجرای طرح‌های کیفی‌تر است.

از سوی دیگر در سطح کلان، پیش شرط مهم ایجاد سامانه یکپارچه ثبت داده‌های سلامت روان زنان سرپرست خانوار در تمام استان‌ها با همکاری وزارت بهداشت و بهزیستی است که با تکیه به آن، بتوان در حوزه‌های مختلف برنامه زیری ، سیاستگذاری و اقدام جدی به عمل آورد.

دولت و سلامت زنان سرپرست خانوار: از شعار تا عمل

پوشش هزینه‌های درمانی و دارویی از طریق بیمه سلامت ایرانیان و معافیت یا تخفیف در هزینه‌های بیمارستانی برای زنان سرپرست تحت پوشش با هدف دسترسی به مراقبت‌های سلامت پایه فراهم شده است. محمد نفریه، معاون سازمان بهزیستی کشور سال ۱۳۹۹ در این خصوص اعلام کرد: « ۹۰ درصد زنان سرپرست خانوار تحت پوشش بهزیستی، تحت پوشش بیمه درمانی رایگان قرار دارند.»

بسیاری از زنان سرپرست خانوار از مصوبه رایگان‌شدن هزینه‌های بستری و درمان در بیمارستان‌های دولتی استقبال کردند، چرا که این طرح توانسته بخشی از بار مالی ناشی از بیماری‌های مزمن یا نیاز به جراحی‌های پرهزینه را کاهش دهد. همچنین برخی از مددجویان تحت پوشش نهادهایی مانند بهزیستی و کمیته امداد، این اقدام را گامی مهم برای بهبود کیفیت زندگی خود و خانواده‌هایشان دانستند.در مقابل تجربه ناموفق طرح‌های مشابه در گذشته (مانند وعده های رایگان شدن داروهای خاص) باعث شده برخی زنان نسبت به این طرح بدبین باشند.

به عنوان مثال در نظرات کاربران وب سایت تابناک، مددجویی اشاره کرده استک «چندین بار اعلام کردند درمان رایگان شده، اما در بیمارستان هزینه گرفتند.» درمجموع نظر زنان سرپرست خانوار ترکیبی از امیدواری به کاهش هزینه ها و ترید نسبت به اجرای دقیق این مصوبه است.

زنان سرپرست خانوار در انتظار سقفی امن

در حالی که مرکز مطالعات استراتژیک ریاست جمهوری سال ۱۳۹۷ در گزارشی هشدار داد: «سیاست‌های مسکن به طور سیستماتیک زنان سرپرست خانوار را نادیده گرفته است». رؤسای سازمان بهزیستی بارها ضمن اشاره به کمبود منابع مالی برای پوشش تمام زنان نیازمند، از اعطای وام با سود پایین به زنان واجد شرایط با عنوان طرح تأمین سرپناه برای زنان بی‌خانمان یا ساکن در خانه‌های ناامن به عنوان اقدامات مؤثر سازمان در حوزه مسکن یاد کردند.

علاوه بر این بهزیستی در سال‌های اخیر با هماهنگی وزارت راه و شهرسازی شرایطی را فراهم کرد تا مددجویان بدون نیاز به پرداخت آورده اولیه در طرح «نهضت ملی مسکن» ثبت‌نام کنند که این موضوع در آغاز برای بسیاری از زنان سرپرست خانوار امیدوارکننده بود.

در این راستا، برخی گزارش‌ها حاکی از تأخیر در تحویل واحدهای مسکن ملی و پرداخت کمک‌های بلاعوض است. به عنوان مثال، تا شهریور ۱۴۰۳ تنها ۲۲ هزار نفر از ۸۰ هزار مددجوی تأییدشده در طرح ملی مسکن، تخصیص پروژه دریافت کردند در مجموع اگرچه سازمان بهزیستی اقدامات قابل‌توجهی برای حمایت از زنان سرپرست خانوار و سایر مددجویان انجام داده، اما چالش‌هایی مانند کمبود واحدهای مسکن، تأخیر در اجرا و نبود شفافیت کامل، همچنان باعث نارضایتی بخشی از جامعه هدف شده است.

سخن پایانی

زنان سرپرست خانوار در کشور ما بر اساس گزارش‌های فعالان حقوق زنان، نهادهای مستقل پژوهشی و سازمان‌های بین‌المللی حداقل در ۱۰ سال اخیر، با چالش‌های ساختاری و مطالباتی از جمله چالش‌های اقتصادی و فقر شدید، تبعیض‌های قانونی، نبود امنیت اجتماعی و خشونت خانگی، دسترسی محدود به شغل و آموزش، محرومیت از مسکن مناسب، انگ اجتماعی و انزوای زنان، کودکان زنان سرپرست خانوار و چالش تحصیل و کار روبه‌رو بوده‌اند.

این چالش‌ها عمدتاً ناشی از نابرابری‌های جنسیتی، محدودیت‌های قانونی و سیاست‌های ناکارآمد حمایتی است بنابراین باید با ایجاد بانک جامع اطلاعاتی و گردآوری آمارهای واقعی، ضمن انجام بررسی‌های پژوهش‌محور ، متناسب با یافته‌های پژوهشی سیاستگذاری و برنامه‌ریزی‌های در این حوزه به صورت عاجل و جدی در دستور کار قرار گیرد.

گزارش: مهین داوری