به گزارش آتیه آنلاین، افزایش نرخ بیکاری و عدم اطمینان اقتصادی شاید مهمترین دلیل برای ترویج ایده کارآفرینی در بسیاری از کشورها باشد. دولت‌ها، سازمان‌های غیرانتفاعی و شرکت‌های خصوصی پتانسیل تقویت کارآفرینی را به عنوان ابزاری برای تحریک رشد اقتصادی و مبارزه با بیکاری تشخیص می‌دهند.

بر همین اساس برنامه‌های ایجاد شغل برای حمایت از کارآفرینان به عنوان سنگ بنای استراتژی‌های توسعه اقتصادی در سراسر جهان ظاهر شده است. این برنامه‌ها شامل انواع ابتکارات با هدف پرورش استعدادهای کارآفرینی، تامین منابع و تسهیل دسترسی به منابع مالی است. از شتاب‌دهنده‌های استارت‌آپی در مقیاس کوچک گرفته تا طرح‌های حمایت دولتی در مقیاس بزرگ، طیف برنامه‌های ایجاد شغل متنوع است که ماهیت چندوجهی کارآفرینی را منعکس می‌کند. در ایران نیز در طول دهه‌های اخیر «کارآفرینی» به عنوان بخشی از برنامه‌های اشتغال‌زایی در نظر گرفته شده است. با این حال برخی چالش‌ها و حواشی پیرامون فعالیت کارآفرینان در ایران ارزیابی وضعیت در این حوزه را با مشکلاتی مواجه کرده است. با این حال برخی گزارش‌های بین‌المللی با در نظر گرفتن برخی شاخص‌ها به ارزیابی وضعیت کارآفرینی در ایران پرداخته‌اند.

وضعیت کارآفرینی ایران در گزارش "موسسه جهانی کارآفرینی"

دیده‌بان جهانی کارآفرینی با نام اختصاری(GEM)، مؤسسۀ بین‌المللی معتبری است که با قدمتی ۲۴ ساله در حوزه کارآفرینی مشغول به‌کار است و گزارش‌هایی را به صورت سالانه درباره وضعیت اشتغال و کارآفرینی در کشورها ارائه می‌دهد. هدف از این گزارش‌ها، شرح وضعیت و ارائه چشم‌اندازی برای کارآفرینان و سیاست‌گذاران در هر کشور است تا در برنامه‌ریزی‌ها مورد توجه قرار گیرد.

بر اساس گزارش‌ها در حال حاضر حدود ۱۲۰ کشور در تحقیقات GEM شرکت می‌کنند. ایران نیز در سال ۱۳۸۶ به دیده‌بان جهانی کارآفرینی پیوست و دانشکده کارآفرینی دانشگاه تهران نماینده ایران در این مؤسسه جهانی است. آخرین گزارش این موسسه در ارتباط با وضعیت کارآفرینی در سال ۲۰۲۳ منتشر شد. در این بررسی، سرانه تولید ناخالص داخلی کشورهای شرکت‌کننده در سه دسته درآمد بالا، درآمد متوسط، و درآمد پایین تقسیم شده است.

بر این اساس کشورهای سطح A با درآمد بیش از ۴۰ هزار دلار، سطح B (بین ۲۰ تا ۴۰ هزار دلار) و کشورهای سطح C، کمتر از ۲۰ هزار دلار درآمد دارند که کشورهایی چون ایران، برزیل، چین، کلمبیا، مصر، گواتمالا، هند، اندونزی، مراکش، آفریقای جنوبی، توگو، تونس، ونزوئلا نیز طبق این رده‌بندی در رده C قرار می‌گیرند.

بر اساس این گزارش که دو سال پس از پاندمی کووید ۱۹ تهیه شده، ترس از شکست یک محدودیت مهم برای راه‌اندازی کسب و کار در بسیاری از اقتصادها از هر سه گروه درآمدی است. وضعیت ایران در این گزارش قابل توجه است.

دیده‌بان جهانی کارآفرینی ۱۳ شاخص را تعریف کرده که بینش لازم را در مورد چگونگی تقویت چنین محیطی در اختیار سیاستگذاران قرار می‌دهد. این شاخص‌ها شرایط محیطی کارآفرینی را در یک کشور در ابعاد گوناگون اندازه‌گیری می‌کنند و شامل؛ سرمایه کارآفرینی، سهولت دسترسی به سرمایه، سیاست دولت در حمایت از کارآفرینی، سیاست دولت در اخذ مالیات و بوروکراسی، برنامه‌های کارآفرینی دولت، آموزش در مدرسه، آموزش کارآفرینی پس از مدرسه، انتقال تحقیق و توسعه، سهولت ورود و پویایی بازار، سهولت ورود به بازار و مقررات آن، زیرساخت‌های فیزیکی، زیرساخت‌های تخصصی و تجاری و هنجارهای اجتماعی و فرهنگی می‌شوند. در زیر موارد اشاره دشه تشریح و توضیح داده می‌شوند.

سرمایه کارآفرینی: این شاخص به فراهم بودن بودجۀ کافی برای راه‌اندازی استارتاپ‌های جدید می‌پردازد و رتبه ایران در بین ۱۳ کشور هم گروه خود، ۷ است.

سهولت دسترسی به سرمایه: این شاخص میزان آسانی دسترسی به گزینه‌های مالی را برای تأمین سرمایه فعالیت‌های کارآفرینی اندازه‌گیری می‌کند. در این شاخص نیز رتبه ایران از میان ۱۳ کشور، ۷ است.

سیاست دولت در حمایت از کارآفرینی: این شاخص به بررسی ریسک‌پذیری و سرمایه‌گذاری دولت در کسب و کارهای نوپا می‌پردازد که رتبه ایران از میان ۱۳ کشور ۱۰ است.

سیاست دولت در اخذ مالیات و بوروکراسی: این شاخص به بررسی ارتباط میان سطح مالیات و بوروکراسی با راه‌اندازی کسب‌وکار نو در کشورها می‌پردازد و بررسی می‌کند که مشاغل جدید از نظر دو عامل مذکور تا چه اندازه تحت فشار هستند. رتبۀ ایران در این شاخص از میان ۱۳ کشور، ۱۱ است.

برنامه‌های کارآفرینی دولت: برنامه‌های حمایتی دولت جهت تقویت استارتاپ‌ها باید به‌طور گسترده در دسترس همه باشد. ایران در این شاخص از میان ۱۳ کشور در جایگاه ۱۱ ایستاده است.

آموزش در مدرسه: این شاخص به ارزیابی فعالیت‌های کارآفرینی در مدارس می‌پردازد و بررسی می‌کند که ایده‌های کارآفرینانه در مدارس تا چه اندازه معرفی و ترویج می‌شوند. جایگاه ایران در این شاخص از بین ۱۳ کشور همگروه خودش، ۱۰ است.

آموزش کارآفرینی پس از مدرسه: این شاخص به بررسی کمیت و کیفیت دوره‌های آموزشی ارائه شده در دانشگاه‌ها و مدارس کسب‌وکار می‌پردازد و ایران در این شاخص در رتبه آخر از بین ۱۳ کشور قرار دارد.

انتقال تحقیق و توسعه: انتقال نتایج تحقیقات انجام شده در مراکز پژوهشی به مشاغل جدید شاخص دیگری است که ایران توانسته رتبه ۹ از ۱۳ را در آن کسب کند.

زیرساخت‌های تخصصی و تجاری: سطح دسترسی به خدمات باکیفیت و مقرون به صرفه از شاخصهای مهم کارآفرینی است که رتبه ایران در این شاخص از میان ۱۳ کشور، ۱۰ است.

سهولت ورود و پویایی بازار: این شاخص به بررسی میزان آزادی بازارها و رشد آنها بدون دخالت‌های دولت از جمله قیمت‌گذاری و اعمال سیاست‌های کنترلی ورود به بازار می‌پردازد. رتبه ایران در این شاخص از میان ۱۳ کشور ۹ است.

سهولت ورود به بازار و مقررات آن: ارزیابی تأثیر مقررات حاکم بر بازار بر کسب‌وکارهای نو نیز نشان می‌دهد که کشور ما در این شاخص از بین ۱۳ کشور در جایگاه آخر ایستاده است.

زیرساخت‌های فیزیکی: عادلانه بودن، با کیفیت بودن، و مقرون به صرفه بودن از شاخص‌های مهم کارآفرینی است که ایران در این شاخص رتبه ۸ را از میان ۱۳ کشور همگروه خودش کسب کرده است.

هنجارهای اجتماعی و فرهنگی: نقش فرهنگ عمومی در تشویق افراد به کارآفرینی شاخص آخری است که در این گزارش به آن توجه شده و ایران در این شاخص از میان ۱۳ کشور، رتبه ۱۰ را در اختیار دارد.

با توجه به این گزارش، کارآفرینی در ایران چالش‌هایی نظیر؛ موانع نظارتی، دسترسی به امور مالی، بی‌ثباتی اقتصادی، زیرساخت محدود، آموزش کارآفرینی، دسترسی به بازار و رقابت و هنجارهای فرهنگی و اجتماعی را تجرابه می‌کنند.

موانع نظارتی: مقررات پیچیده و اغلب مبهم، حرکت کارآفرینان را دشوار می‌کند. ایران دارای قوانین و مقررات خاصی است که بر جنبه‌های مختلف عملیات تجاری مثل ثبت شرکت، مالیات و استخدام کنترل دارد. روند اخذ مجوزهای لازم می‌تواند وقت گیر و بوروکراتیک باشد و مانع ایجاد و رشد مشاغل شود.

دسترسی به امور مالی: دسترسی محدود به گزینه‌های تامین مالی، به‌ویژه برای شرکتهای کوچک و متوسط (SMEs)، فعالیت‌های کارآفرینی را محدود می‌کند. نرخ بهره بالا و ریسک‌گریزی در میان وام‌دهندگان، تامین سرمایه مورد نیاز برای شروع یا گسترش کسب و کار را برای کارآفرینان چالش‌برانگیز می‌کند.

بی‌ثباتی اقتصادی: اقتصاد ایران به دلیل عوامل مختلفی مانند تحریم‌های بین‌المللی، نوسانات قیمت نفت و برخی عوامل دیگر با نوسان‌های زیادی مواجه است. این بی‌ثباتی باعث ایجاد عدم اطمینان برای مشاغل می‌شود و بر تصمیمات سرمایه‌گذاری و پویایی بازار تأثیر می‌گذارد.

زیرساخت محدود: زیرساختهای فیزیکی و تجاری ناکافی، از جمله شبکه‌های حمل و نقل، مخابرات و دسترسی به بازارها، چالش‌های مهمی را برای کارآفرینان ایجاد می‌کند. زیرساخت ضعیف هزینه‌های عملیاتی را افزایش می‌دهد، کارایی را کاهش می‌دهد و دسترسی به بازار را محدود می‌کند، به‌ویژه برای مشاغل خارج از مراکز اصلی شهری.

آموزش کارآفرینی: کیفیت و در دسترس بودن برنامه‌های آموزشی و آموزشی کارآفرینی در ایران ممکن است کارآفرینان مشتاق را با مهارت‌ها و دانش لازم برای موفقیت در بازار رقابتی به اندازه کافی آماده نکند.

دسترسی به بازار و رقابت: دسترسی محدود به بازار، همراه با رقابت شدید از سوی کسب‌وکارهای مستقر و بخش‌های غیررسمی، موانعی را برای ورود سرمایه‌گذاری‌های جدید ایجاد می‌کند. کارآفرینان ممکن است برای متمایز کردن محصولات یا خدمات خود و جلب توجه در بازارهای شلوغ تلاش کنند.

هنجارهای فرهنگی و اجتماعی: نگرش‌های فرهنگی نسبت به کارآفرینی، ریسک‌پذیری و شکست ممکن است افراد را از دنبال کردن سرمایه‌گذاری‌های کارآفرینانه منصرف کند. هنجارهای اجتماعی که اشتغال پایدار در دولت یا شرکت‌های تاسیس شده را بر کارآفرینی ترجیح می‌دهند، می‌توانند مانع توسعه اکوسیستم کارآفرینی پر جنب و جوش شوند.

پرداختن به این چالش‌ها مستلزم اصلاحات جامع و سیاست‌های هدفمند با هدف بهبود محیط کسب و کار، افزایش دسترسی به منابع مالی، تقویت نوآوری به‌ویژه استفاده از ظرفیت‌های شبکه‌ها و رسانه‌های آنلاین و ترویج فرهنگ و آموزش کارآفرینی پایدار است.

نویسنده: لیلا آذر