به‌گزار ش آتیه‌آنلاین، نتیجه خودکارسازی در بلندمدت و کوتاه‌مدت متفاوت و خود این فرایند زاییده نیازهای صنعتی، اقتصادی و جمعیتی است. در این شماره از آتیه‌نو تاریخچه اتوماسیون صنعتی را بررسی خواهیم کرد تا به درک بهتری از چگونگی توسعه و پیشرفت مراحل مختلف تکامل خودکارسازی به شکل امروزی آن یعنی ربات‌های صنعتی و هوش مصنوعی (AI) برسیم. در نهایت این دغدغه مهم را بررسی می‌کنیم که آیا خودکارسازی منجر به نابودی مشاغل برای انسان خواهد شد؟
اتوماسیون در برابر مکانیزاسیون
واژه خودکارسازی یا اتوماسیون به معنای استفاده از ماشین‌ها برای انجام کارهایی است که زمانی توسط انسان انجام می‌شد؛ یا کارهایی که انجام آن بدون مدیریت ماشین غیرممکن شده است. در ابتدا ممکن است اصطلاح ماشینی‌سازی (mechanization) بسیار مشابه با خودکارسازی به نظر رسد، اما برای دقیق‌تر کردن تعریف این واژه باید بگوییم اصطلاح ماشینی‌سازی صرفاً برای اشاره به جایگزینی نیروی کار انسان یا حیوان توسط ماشین‌ها استفاده می‌شود، اما تفاوت این دو اصطلاح در سیستم خودگردان است؛ در یک سیستم اتوماسیون ابزارها امکان عمل را به صورت خودگردان دارا هستند، در حالی که عملکرد یک سیستم مکانیکی بدون راهبر انسانی غیرممکن است. مثلاً اتومبیل را در نظر بگیرید، اتومبیل یک سیستم مکانیکی است که با موتور بنزینی، دیزلی یا برقی انرژی را تبدیل به حرکت می‌کند. مثال دیگر در این مورد چرخ خیاطی خانگی است. در این دو مثال هیچ کدام از وسایل به‌ خودی ‌خود و با برنامه از پیش مشخص مسیری را طی نمی‌کنند یا لباس جدیدی نمی‌دوزند. برای به‌کارگیری این دو وسیله، وجود یک انسان در پشت فرمان اتومبیل یا پشت چرخ خیاطی ضروری است، بهره‌وری از این دو ابزار بدون حضور انسان غیرممکن است. در طرف مقابل، مثال ساده خودکارسازی لامپ‌های روز و شب در پارکینگ‌ها یا راه‌پله‌های ساختمانی است. این لامپ‌ها به میزان مشخصی از نور و تحرک حساسیت دارند و هنگام کم شدن نور در محیط و با تحرک در حیطه‌ سنسورهای‌شان شروع به کار می‌کنند. برای روشن و خاموش شدن این لامپ‌ها فقط کافی‌ است که یک‌بار آنها را در جای مناسب نصب کنید و منبع انرژی (برق) به آن متصل باشد، در این صورت لامپ بدون دخالت انسان کار می‌کند.
اولین خودکارسازی‌ها
از ابتدای تاریخ، انسان همواره به دنبال راه‌های مختلفی برای بهبود کارایی در انجام کارهای روزمره خود بود. در زمان‌های قدیم، اجداد ما بیشتر کارهای خود را با دست و با کمک ماشین‌های ساده، قرقره‌ها، اهرم‌ها، ابزارهای دستی و گاهی اوقات حیوانات انجام می‌دادند. تاریخ خودکارسازی، تاریخ استفاده از فناوری‌ها برای انجام کار است. اولین ابزار ساخته شده از سنگ نشان‌دهنده تلاش‌ انسان ماقبل تاریخ برای هدایت قدرت بدنی خود تحت کنترل هوش انسانی بود. بدون شک هزاران سال برای توسعه دستگاه‌ها و ماشین‌های مکانیکی ساده مانند چرخ، اهرم و قرقره نیاز بود که به وسیله آن‌ها می‌توان قدرت ماهیچه‌های انسان را افزایش داد یا سایر نیروهای طبیعت را به کار گرفت.
از دیدگاه تولید، فرایندهای تولیدی معمولاً به سه دسته تقسیم می‌شوند؛ کاملاً دستی، نیمه‌خودکار و کاملاً خودکار. استفاده از جریان آب در آسیاب‌های آبی برای به حرکت درآوردن چرخ آسیاب (یک فرایند مکانیکی) که نخستین موارد استفاده از آن به حدود ۲ هزار و ۱۰۰ سال قبل برمی‌گردد را می‌توان به عنوان آغاز فرایندهای «نیمه‌خودکار» و مراحل اولیه تکامل خودکارسازی در نظر گرفت. آسیاب‌های آبی و آسیاب‌های بادی هر دو نوعی از ماشین‌آلات هستند که از انرژی‌های طبیعت برای هدایت یک فرایند مکانیکی استفاده می‌کنند. این طراحی‌ها در دوران خود از پیشرفته‌ترین و پیچیده‌ترین فناوری‌های زمانه محسوب می‌شدند و از قدرت این آسیاب‌ها در کارهای مختلفی از قبیل چکش‌کاری، اره‌کشی، سنگ‌شکن و تیز کردن ابزار استفاده می‌شد. انواع دیگر ابزارآلات نیمه‌اتوماتیک و اتوماتیک پیش از صنعتی شدن و تاریخ مدرن صنعت به‌ وجود آمدند؛ یونانیان آزمایش‌های اولیه با موتورهای تک‌واکنشی‌ که با بخار کار می‌کرد را ثبت کرده بودند. ساعت مکانیکی که نمایانگر یک مجموعه نسبتاً پیچیده با منبع انرژی داخلی خود (یک وزنه) بود، حدود سال ۱۳۳۵ میلادی در اروپا ساخته شد و آسیاب‌های بادی با مکانیزم‌هایی برای چرخاندن خودکار بادبان‌ها، در قرون وسطی در اروپا و خاورمیانه توسعه یافتند. تمامی این پیشرفت‌های فناوریک در نهایت منجر به تحولات انقلابی در زندگی بشر شد.
انقلاب صنعتی و خودکارسازی
خودکارسازی در تمامی حوزه‌هایی که مورد استفاده قرار گرفت منجر به تحولات عظیمی شد. شما به ندرت جنبه‌ای از زندگی مدرن را پیدا خواهید کرد که تحت تأثیر این فرایند قرار نگرفته باشد. اما ابتدای این فرایند در شکل مدرن خود به انقلاب صنعتی بازمی‌گردد.
در قرن هفدهم و با انقلاب صنعتی که در اروپای غربی رخ داد، نقطه عطف بزرگی در تکامل خودکارسازی صنعتی به وجود آمد. به‌کارگیری موتور بخار، پیشرفت عظیم این عصر بود که آن را نشانه آغاز انقلاب صنعتی می‌دانند. هرچند ذکر این نکته ضروری است که این پیشرفت تکنیکی مدت‌ها پیش از دوران انقلاب صنعتی ساخته شده بود و وضعیت اقتصادی، سیاسی و اجتماعی آن دوران دستاوردهای علمی موجود را بکار گرفت تا تولیدات کارخانه‌های صنعتی را به نفع سرمایه‌داران که در شهرها ساکن بودند افزایش دهد. در حقیقت این موتور بخار نبود که انقلاب صنعتی را ایجاد کرد، بلکه کاملا برعکس، انقلاب صنعتی که خود محصول روابط پیچیده‌ی اجتماعی و انباشت سرمایه در بخشی از جهان بود، از موتور بخار و سایر پیشرفت‌های علمی برای تولید ارزش بیشتر استفاده نمود.
در این دوران، استفاده از موتورهای بخار، آسیاب بخار و موتورهای احتراق داخلی برای تولید صنعتی، منجر به جایگزینی ابزارآلات جدید با آسیاب آبی و بادی شد. در سال ۱۷۸۵، اولین فرایند صنعتی کاملاً خودکار تاریخ به ثبت رسید. الیور ایوانز آمریکایی یک آسیاب اتوماتیک برای تولید آرد اختراع کرد که قادر به تولید مداوم بدون دخالت انسانی بود. پس از این تحولات صنعتی با سرعت خیره‌کننده‌ای رخ داد. در طول دو قرن پس از به‌کارگیری صنعتی موتور بخار، موتورها و ماشین‌هایی ابداع شده‌اند که انرژی خود را از بخار، برق و منابع شیمیایی، مکانیکی و حتی هسته‌ای به دست می‌آورند.
انسان در برابر ربات
با این حال هنوز انسان‌ها وظیفه کنترل کردن و باز و بست کردن دریچه‌ها و دستگیره‌های ماشین‌آلات صنعتی در کارخانه را برعهده داشتند. در اوایل قرن بیستم در کارخانجات اتاق‌های کنترلی وجود داشت که با روشن کردن چراغ‌های رنگی به کارگران علامت‌هایی برای ایجاد تغییرات دستی در ماشین‌آلات مانند باز کردن یا بستن دریچه‌ها و روشن یا خاموش کردن سوئیچ‌ها ارسال می‌کرد. در دهه ۱۹۳۰، کنترل‌کننده‌هایی به صنعت معرفی شدند تا تغییرات از پیش محاسبه شده را به عنوان واکنش اتوماتیک دستگاه به اختلالات مشخص کنترل کنند. بدین صورت نقش عامل انسانی در کارها کمتر شد.
در سال ۱۹۷۱، اختراع ریزپردازنده‌ها منجر به افت قیمت بالای سخت‌افزار رایانه‌ای شد و امکان رشد سریع دستگاه‌های کنترل دیجیتال در صنعت را فراهم کرد. با این تحول عظیم عامل انسانی بازهم نقش کمرنگ‌تری به خود گرفت. پیشرفت‌های مداوم انسان در فناوری رایانه تا به امروز به پیشرفت تکامل خودکارسازی صنعتی منجر شد. اکنون رایانه‌ها قادر بودند تا وظایف پیچیده‌تری را با سرعت‌ بالاتر و کارایی بیشتر انجام دهند و ارزانتر شدن رایانه به معنای راهیابی دستگاه‌های اتوماتیک به همه خانه‌ها بود.
با ادامه پیشرفت فناوری، فرایند روباتیک در تأسیسات تولیدی برجسته‌تر شد. در سال ۱۹۶۹ ویکتور شاینمن -مخترع پیشگام آمریکایی در زمینه رباتیک- «بازوی رباتیک استنفورد» را اختراع کرد. این بازوی شش محوره یک ربات تمام‌عیار بود و مسیر جدیدی را برای ربات‌ها باز کرد تا پتانسیل انجام کارهای پیچیده‌تری مانند جوشکاری و مونتاژ در صنعت را داشته باشند. در نتیجه بخشی از نیروی کار از کارخانجات خارج شدند. در سال ۱۹۷۳، اروپا با عرضه ربات‌ها به بازار، پیشرفت‌های بزرگی در رباتیک صنعتی داشت. از دیدگاه کارخانه، ربات‌ها نه‌تنها نیازهای انسانی ندارند (مثلاً آسیب دیدن در هنگام کار یا بازنشستگی و مرخصی استعلاجی)، بلکه با افزایش بهره‌وری انرژی، دقت و کیفیت بهتر تولید، به کاهش هزینه‌ها برای صاحبان مشاغل کمک می‌کنند. اما آیا واقعاً فرایند خودکارسازی و استفاده از ربات‌ها می‌تواند جایگزین نیروی انسانی در فرایند تولیدی شود و جای کارگران را بگیرد؟
مسلماً با خودکارسازی و توسعه ربات‌ها در فرایند تولیدی کارگرانی هستند که بیکار می‌شوند، به‌ویژه آنهایی که مستقیماً با ماشین‌ها جایگزین شده‌اند. در واقع، اتوماسیون، توسعه دیجیتال و به کارگیری ربات‌ها در صنعت از دهه ۱۹۸۰ موجب افزایش نابرابری در بازار کار شد، زیرا بسیاری از کارگران تولیدی و اداری شاهد ناپدید شدن مشاغل خود یا کاهش دستمزدهای‌شان بودند. در این میان برای کارگران دو راه باقی می‌ماند، آموختن دانش نو که با فرایند رباتیک و دیجیتال همراه شوند، که این عملاً برای بخش بزرگی از نیروی کار قدیمی غیرممکن است و یا اشتغال با دستمزد و شرایط بدتر. کارگرانی که قادرند تا مهارت و آموزش بیشتری کسب کنند می‌توانند وظایف جدید مکمل ماشین‌آلات را بیاموزند. به عنوان مثال، در حالی که ربات‌ها، کارگران با مهارت‌های قدیمی را در خطوط مونتاژ از کار بیکار می‌کنند، مشاغل جدیدی برای مکانیک‌ها، جوشکاران پیشرفته و سایر تکنسین‌هایی ایجاد خواهند کرد که ماشین‌ها را نگهداری و تعمیر می‌کنند. به طور کلی، کارگرانی که حداقل برخی از مدارک آموزشی ثانویه را دارند، اغلب در وضعیت بهتری قرار می‌گیرند و برعکس آنهایی که این مدارک را ندارند معمولاً متحمل ضرر می‌شوند.
هوش مصنوعی و خودکارسازی جدید
اکنون عصر دیگری در حال ظهور است و پژوهشگران معتقدند خودکارسازی جدید تا ۱۰ سال آینده با تیکه بر هوش مصنوعی (AI)، دامنه وظایف و کارهایی را که ماشین‌ها می‌توانند انجام دهند گسترش خواهد داد. بدین ترتیب نیروی کار انسانی بیش از قبل محدود و نابرابری میان کارگران بسیار بیشتر از نسل‌های قبل خواهد شد. خودکارسازی جدید به طور بالقوه می‌تواند فارغ‌التحصیلان دانشگاهی و متخصصان را بسیار بیشتر از گذشته تحت تأثیر قرار دهد. در واقع، خودکارسازی با تکیه بر هوش مصنوعی جدید می‌تواند منجر به حذف میلیون‌ها شغل برای رانندگان، فروشندگان، کارکنان بخش بهداشت، وکلا، حسابداران، متخصصان مالی و بسیاری از متخصصان دیگر شود.
هوش مصنوعی یک رشته پیشرفته از علوم رایانه‌ای است که در آن رایانه به گونه‌ای برنامه‌ریزی می‌شود تا ویژگی‌هایی را که معمولاً با هوش انسان مرتبط است نمایش دهد. این ویژگی‌ها شامل توانایی یادگیری، درک زبان، استدلال، حل مسائل، ارائه تشخیص‌های تخصصی و قابلیت‌های ذهنی و حتی احساسات انسانی است. انتظار می‌رود که پیشرفت‌ها در هوش مصنوعی به ربات‌ها و سایر ماشین‌های «هوشمند» توانایی برقراری ارتباط با انسان‌ها و توانایی انجام دستورالعمل‌های خودمختار هوش مصنوعی را عملی سازد. به عنوان مثال، یک ربات در آینده نه چندان دور که مجهز به هوش مصنوعی است، تنها با دریافت دستور «محصول را جمع کن» شروع به تولید و بسته‌بندی محصولات می‌کند و فرایند تولید را کاملاً خودکار انجام می‌دهد (ربات‌های صنعتی امروزی باید با مجموعه‌ای از دستورالعمل‌های دقیق برای انجام کار آماده شوند که مکان مشخص اجزای یک محصول، ترتیب مونتاژ آنها و غیره را مشخص می‌کند.)
از سال ۲۰۰۰ تاکنون ربات‌ها و سیستم‌های اتوماسیون به آرامی بسیاری از مشاغل تولیدی را کنار گذاشته‌اند (تنها ۱.۷ میلیون شغل در ایالات متحده از میان رفته است). با این همه فرصت‌های جدید شغلی نیز پیش‌بینی می‌شود. همیشه این نگرانی وجود دارد که فناوری جانشین کارگران یا وظایف انسانی شود و این نگرانی تا حدودی درست است، اما روی دیگر سکه این است که کار انسان به سمت چیزهایی هدایت می‌شود که بسیار مولدتر هستند. برخی فکر می‌کنند افزایش بهره‌وری و کارایی از طریق خودکارسازی ممکن است حتی هفته‌های کاری را کوتاه کند؛ موضوعی که در حرف خوب به نظر می‌رسد اما مجموعه‌ای از مسائل خاص خود را به بار خواهد آورد. توجه داشته باشید استفاده از خودکارسازی از اوایل قرن بیستم منجر به کاهش ساعات کاری و در نتیجه افزایش ساعت آزاد کارکنان شد و این ساعت‌های آزاد صنعت جدیدی را شکل دادند؛ صنعت جدید تفریح، سرگرمی و بازی. افراد با کم شدن ساعات کاری خود ساعات اضافه‌ای را به دست آوردند که باید آنها را جای دیگری صرف کنند و این صرف فراگیر زمان آزاد صنعت سرگرمی و لذت را به وجود آورد.