به گزارش آتیه آنلاین به نقل از وزارت جهاد کشاورزی، شاید شنیدن این که در عصر مدرن و صنعتی امروزی، کشاورزان خانوادگی نزدیک به ۷۰ درصد از کل تولیدکنندگان بخش کشاورزی جهان را تشکیل می دهند برای ما کمی عجیب باشد و عجیب تر آن که کشورهای پیشرفته به مدل کشاورزی خانوادگی توجه زیادی نشان می دهند و آن را در اولویت قرار داده اند. در گفت و گوی مجازی که با پروفسور رسول زارع نماینده ایران در سازمان فائو داشتیم، به نکات ظریف و جالبی درباره اهمیت و ضرورت اجرای کشاورزی خانوادگی بر می خوریم. وی می گوید کشاورزی خانوادگی اقدامی زیربنایی برای تغییر اساسی در نظام غذایی و جبران شکست سیستم غذایی جهان حاصل از تغییرات اقلیمی، تخریب منابع طبیعی از جمله آب و خاک، کاهش نابرابری های اجتماعی و اقتصادی میان مناطق شهر و روستا و دور ریخت غذا است. زارع معتقد است کشورها با قراردادن کشاورزی خانوادگی در مرکز سیاست های بخش کشاورزی خود، امکان بی سابقه ای را برای دستیابی به نتایج مثبت تغییر در سیستم های غذایی و ظرفیت توسعه خود تجربه خواهند کرد. به گفته وی کشاورزی خانوادگی مورد نظر سازمان فائو هفت رکن دارد که از جمله می توان به حمایت از جوانان و اطمینان از پایداری نسلی در خانواده کشاورزی، ترویج برابری جنسیتی، نقش کلیدی زنان روستایی، ارایه خدمات فراگیر در زنجیره شهر-روستا، رفاه کشاورزان و خانواده آنها و محافظت از تنوع زیستی و محیط زیست اشاره کرد.

 چرا سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد(فائو) سال های ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۸ را دهه کشاورزی خانوادگی نامگذاری کرده و چه اهدافی را در این حوزه دنبال می کند؟

کشاورزی امروزه با چالش های فراوانی مواجه است. افزایش فشار بر بخش کشاورزی برای تأمین مقدار کافی و مقرون به صرفه محصولات کشاورزی و غذای مغذی برای جمعیت در حال رشد، مقابله با تغییرات آب و هوایی و تخریب منابع طبیعی، از جمله کمبود آب، فرسایش خاک و از دست دادن تنوع زیستی از مواردی است که نیاز به خرد و یک حرکت جمعی دارد. همزمان فراگیری نابرابری های اجتماعی و اقتصادی میان مناطق روستایی و شهری منجر به افزایش سطح بی سابقه شهرنشینی از یک سو و پر شدن ظرفیت شهرهایی شده که دارای محدودیت جذب هستند. در نگاه اول به مجموع این چالش ها برای تغذیه جهان و انجام آن به صورت پایدار، اقدام فوری و تغییر اساسی در نظام های غذایی ما ضروری است. از این رو برای تأثیرگذار بودن در روند تغذیه جهان، اقدامات زیربنایی باید انجام شود که مجموعه پیچیده ای از اهداف به هم پیوسته اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی را شامل می شود. به باور جامعه جهانی، اساسی ترین عامل تاثیر گذار بر بخش کشاورزی، خود کشاورزان هستند که در صورت تداوم و گسترش فعالیت خود با در نظر گرفتن ابعاد چالش های پیش رو می توانند به ارتقای این بخش و امنیت غذای جامعه جهانی کمک کنند. این طیف شامل گروه های مختلفی از کشاورزان خانوادگی از جمله دامداران، ماهیگیران، جنگلداران، مردم بومی و دیگر گروه های تولیدکننده مواد غذایی می شوند. بیشتر غذای جهان توسط این گروه از فعالان کشاورزی تأمین می شود. آنها سرمایه گذاران عمده در کشاورزی و ستون فقرات ساختار اقتصاد روستایی هستند که می توانند در عین حال با چالش های پیش رو مقابله کنند. از این رو، سازمان ملل متحد در دسامبر سال ۲۰۱۷ سال های ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۸ را دهه کشاورزی خانوادگی اعلام کرد و آن را در دستور کار جامعه جهانی قرار داد تا با ایجاد توجه جهانی به نقش این فعالان در عرصه امنیت غذایی، فرصتی فوق العاده برای خطاب به کشاورزی خانودگی از دیدگاه جامع، به منظور دستیابی به تغییرات اساسی در نظام های فعلی غذایی که به دستیابی به اهداف سند ۲۰۳۰ کمک خواهد کرد، ایجاد کند.

کشاورزی خانوادگی از دیدگاه سازمان فائو دارای چه مفهومی است؟

مفهوم کشاورزی خانوادگی شامل تمام فعالیت های کشاورزی مبتنی بر خانواده است. این فعالیت ها اشاره ای است بر نوع سازماندهی یک اقدام کشاورزی، جنگلداری، شیلات، دامداری و پرورش آبزیان که توسط یک خانواده اداره و مدیریت می شود و به طور عمده کار توسط زنان یا مردانی از یک خانواده صورت می گیرد که مستقیما کار می کنند. در این مفهوم، خانواده و مزرعه به هم پیوند خورده، تکامل یافته و ترکیب اقتصادی، محیطی و کارکردهای اجتماعی و فرهنگی دارد. کشاورزی خانوادگی هفت رکن دارد. این هفت رکن عبارتند از فراهم کردن سیاست های مناسب برای کشاورزی خانودگی، حمایت از جوانان و اطمینان از پایداری نسلی در کشاورزی خانوادگی، ترویج برابری جنسیتی در کشاورزی خانواده و نقش کلیدی زنان روستایی، حمایت از سازمان های کشاورزان خانوادگی و ظرفیت آنان برای تولید دانش، نمایندگی کردن کشاورزان، ارایه خدمات فراگیر در زنجیره شهر-روستا، ارتقای جایگاه و شمول اجتماعی، اقتصادی، انعطاف پذیری و رفاه کشاورزان خانواده، خانوارهای روستایی و جوامع، ترویج پایداری کشاورزی خانوادگی برای سیستم های غذایی مقاوم در برابر تغییرات اقلیمی و تقویت چند بعدی بودن کشاورزی خانوادگی برای ارتقای نوآوری های اجتماعی که به توسعه سرزمینی و سیستم های غذایی کمک و از تنوع زیستی، محیط زیست و فرهنگ محافظت می کند.

اهمیت مزارع خانوادگی در توسعه کشاورزی در کشورهای مختلف تا چه حد است؟

کشورها با قرار دادن کشاورزی خانوادگی در مرکز سیاست های بخش کشاورزی خود، امکان بی سابقه ای را برای دستیابی به نتایج مثبت تغییر در سیستم های غذایی و ظرفیت توسعه خود تجربه خواهند کرد. این اقدام می تواند به ایجاد استراتژی های جدید و ارایه پاسخ های نوآورانه به جنبه های اجتماعی، زیست محیطی و چالش های اقتصادی ختم شود. باید بدانیم کشاورزان خانوادگی که نزدیک به ۷۰ درصد از کل تولیدکنندگان بخش کشاورزی جهان را شامل می شوند فقط غذا تولید نمی کنند. آنها به طور همزمان حافظ محیط زیست، عملکرد بخش اجتماعی و وظایف فرهنگی هم هستند. از منظر اجتماعی آنها حافظ میراث فرهنگی و دارای دانش برای تولید مواد مغذی بر اساس اداب فرهنگی و غذای مناسب به عنوان بخشی از سنت های محلی خواهند بود. در حقیقت حمایت از کشاورزان خانوادگی موجب می شود که سیاست ها و برنامه ها دارای ظرفیت منحصر به فرد شوند تا برای جبران شکست سیستم غذایی جهان بتوانیم غذای کافی برای همه تولید کنیم. در حالی که همچنان میزان دور ریخت غذا در جهان یک سوم مواد غذایی تولید شده است، ما شاهد کاهش گرسنگی و انواع مختلف سوء تغذیه و نابرابری های اجتماعی نخواهیم بود. بر اساس توصیه های بین المللی توجه به سیاست های کشاورزی خانوادگی می تواند تا حد زیادی به رفع این چالش ها کمک کند.

مدل کشاورزی خانوادگی در چه کشورهایی بیشتر دیده می شود و آیا آماری درباره سطح مزارع خانوادگی در کشورها وجود دارد؟

کشورهای زیادی در جهان به این امر توجه داشته و به خصوص در کشورهای پیشرفته در بخش کشاورزی توجه و اعمال سیاست های کشاورزی خانوادگی از اولویت های ویژه ای برخوردار است. این امر به طور عمده با همکاری تعاونی های مرتبط با کشاورزان کوچک مقیاس یا خانوادگی موجب شده تا این طیف از فعالان با سهولت و اطمینان خاطر بیشتری به فعالیت خود ادامه دهند و زمینه های پایداری در حفظ مشاغل بخش کشاورزی و جوامع محلی فراهم شود. برای مثال در کشور هلند ۸۷ درصد کل مزارع به صورت کشاورزی خانوادگی فعال هستند. کشاورزی خانوادگی در این کشور به فعالیت های بخش کشاورزی گفته می شود که حداقل ۵۰ درصد آن فعالیت توسط اعضا یک خانواده صورت پذیرد. نمونه دیگر کشور ایتالیا است. کشاورزی خانوادگی در ایتالیا گسترده ترین مدل کشاورزی خانوادگی در اروپا را نشان می دهد. بر اساس سرشماری عمومی کشاورزی در سال ۲۰۱۰ مشخص شد که مزارع خانوادگی ۹۸.۹ درصد از کل مزارع را تشکیل می دهند. این مزارع نقش مهمی در اقتصاد روستایی ایفا می کنند. آنها به ایمنی غذا کمک می کنند، بسیاری از محصولات با کیفیت بالا را ارایه می دهند، پویایی اقتصاد روستایی را بهبود می بخشند و علاقه آنها به مراقبت از محیط زیست و تولید کالاهای محلی را تقویت می کنند.

ابعاد این مزارع خانوادگی معمولا چقدر است؟

از نظر ساختار باید گفت این مزارع به طور متوسط کوچک هستند. متوسط مزرعه خانوادگی ۷.۲ هکتار در مقایسه با ۷۹.۲ هکتار مزارع غیر خانوادگی است و آنچه غالب است مشارکت مستقیم کشاورز است و ۹۶,۴ درصد از کل نیروی کار مزارع تحت مدیریت خانواده است.

چه مشوق‌ها و زیرساخت‌هایی برای توسعه زراعت‌های خانوادگی مطرح و مورد نیاز است؟

همانطور که اشاره کردم هفت رکن مطرح شده در سند برنامه عمل جهانی سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) می تواند مبنایی برای سیاست گذاری ها و مشوق های ملی بر اساس اسناد بالا دستی و برنامه های کلان هر کشوری باشد. بحث مشوق ها با توجه به سیاست های ملی، روند توسعه بخش کشاورزی، برنامه های اقتصادی، جایگاه منطقه ای، شرایط اقلیمی و حتی اعتقادات و باورهای محلی و بومی هر کشور متفاوت خواهد بود. البته باید توجه داشت که ارکان سند جهانی کشاورزی خانوادگی مبنا بوده و هر کشوری می تواند با توجه به شرایط فوق نسبت به بومی کردن کشاورزی خانوادگی، الگوهای خاص خود را به عنوان تجارب موفق به جامعه جهانی معرفی کند.

کشاورزی خانوادگی تا حدی یادآور کشاورزی سنتی است که اعضای یک خانواده به طور دست جمعی آن را انجام می‌دادند. گویا شاهد یک بازگشت به گذشته و به سنت نیاکان هستیم، اما با روشی نو.

به طور یقین این امر بازگشت به گذشته همچون عصر کشاورزی نخواهد بود. همانطور که در عصر صنعتی شدن، کشاورزی به دنبال همخوانی و تطابق خود با آن رفت، امروز در عصر جدید دانش و ارتباطات نیز، شاهد این تغییر هستیم. کشاورزی خانوادگی یک ضرورت و به نوعی همخوانی با شیوه های نوین اقتصاد کشاورزی در جامعه حاضر است و کشاورزان کوچک با بهره گیری از توان خانواده، دانش و اطلاعات قابل دسترس می توانند ماحصل نظام های جدید ارتباطی شامل تکنولوژی های دیجیتالی و ساختارهای جدید سازمانی همچون تعاونی ها، خود را با نظام جدید اقتصادی در بخش کشاورزی همراه کنند.

کشاورزی خانوادگی مورد نظر فائو از چه ویژگی ها و مزیت‌های برخوردار است؟

موضوع کشاورزی خانوادگی حول محور فعالیت های کشاورزی، فارغ از نوع آن در نهایت تلاشی برای رسیدن است که دارای چهار ویژگی می باشد. (SDGs) اهداف توسعه پایدار به ویژگی نخست فراگیری است براساس این ویژگی، فاکتور های مختلف اقتصادی، سیاسی و اجتماعی در بخش کشاورزی موجب می شوند که فرد یا گروه جز گروه های آسیب پذیر، فقیر یا فاقد تغذیه مناسب، قرار گیرد، اما ارکان برنامه عمل کشاورزی خانوادگی به گونه ای ارایه شده که موجب می شود کشاورزی خانوادگی پتاسیلی برای رفع این گونه محرومیت ها و نابرابری ها باشد و جنبه های مختلف اهداف توسعه پایدار به صورت فراگیر مورد تعامل و مد نظر قرار گیرند.

یژگی دوم چند منظوره بودن است. کشاورزان خانواده، بازیگران اصلی هستند. چند منظوره بودن آنها اجازه می دهد که به طور جامع بر جنبه های مختلف مربوط به توسعه پایدار عمل کنند.

سومین ویژگی به یکپارچگی و پیوند اشاره دارد. ارکان برنامه عمل کشاورزی خانوادگی موجب می شود اجزای اهداف توسعه پایدار و پیوند آنها به منظور یکپارچگی برنامه ها، به صورت راحت تر مورد شناسایی قرار گیرد و موجب هم افزایی نتایج حاصله شود.

چهارمین ویژگی به مفهوم اجرایی آن مربوط می شود. اجرایی شدن هر برنامه نیازمند توجه به جنبه های مالی، ظرفیت سازی، علم، فناوری و نوآوری، محیط، سیاست و مشارکت ها است. موارد یاد شده استقرار اهداف توسعه پایدار را در حداکثر توان خود امکان پذیر می کند. کشاورزی خانوادگی تمرکز بر نوآوری، به اشتراک گذاری دانش، ایجاد ظرفیت و دسترسی یا انتقال فناوری به عنوان مبنایی برای تدوین اقدامات و استراتژی های تأثیرگذار دارد که در حقیقت زمینه اجرای اهداف توسعه پایدار را فراهم می کند.

فکر می‌کنید زراعت‌های خانوادگی در ایران با توجه به تغییر کاربری اراضی کشاورزی و بحث وراثت قابل گسترش است؟

این پرسش از سوی مراجع اجرایی در وزارت متبوع می تواند پاسخ داده شود. البته بر اساس بررسی های به عمل آمده در برخی از کشورها مانند ایتالیا، هلند و آلمان سیستم مالیاتی و بهره برداری از اراضی کشاورزی به گونه ای دیده شده است که کوچک سازی و تقسیم اراضی را به حداقل می رساند و تبدیل کاربری به ندرت و به سختی اتفاق می افتد.

آیا برای توسعه زراعت‌های خانوادگی در ایران نیاز به اصلاح یا توسعه قوانین است؟

به‌طور یقین قوانین ملی هر کشوری بر اساس سیاست ها و نیازهای جدید قابلیت بازنگری را خواهند داشت که کشور ما نیز با توجه به نقش پر رنگ بخش کشاورزی در سهم توسعه اقتصادی، از این امر مستثنی نخواهد بود. البته توضیحات و لزوم چگونگی این بازنگری توسط مراجع تصمیم گیر و اجرایی وزارت متبوع قابل ارایه و پاسخگویی است.