به گزارش آتیه آنلاین، گرچه ایجاد و راه‌اندازی کسب‌وکارهای خانگی به شکل امروزی قدمت چندانی ندارد، اما تهیه و تولید محصولات غذایی، پوشاک و یا وسایل تزیینی به عنوان راهی برای مهارت‌افزایی و مهمتر از آن درآمدزایی از گذشته‌ به عنوان بخشی از فرهنگ کار و شیوه زیست سنتی ایرانیان مورد توجه قرار گرفته است. کسب وکارهایی که گاهی تنها توسط یک فرد اداره می‌شوند، گاه به صورت خانوادگی گسترش پیدا می‌کنند و گاهی زمینه اشتغال تعداد زیادی از افراد جویای کار را فراهم می‌کنند.

حالا مدتها است که دیگر کسب‌وکار خانگی تنها محدود به تهیه و تولید مایهتاج روزمره از خوراک و پوشاک نیست و علاوه بر این‌ها حوزه‌های مختلفی از صنعت، تکنولوژی، خدمات و غیره را در برمی‌گیرد. از طرفی، اگر تا سال‌ها پیش گروه هدف فروش محصولات خانگی تعداد معدودی از نزدیکان، اهالی محله یا یک خیابان بودند، از نیمه‌های دهه ۸۰ شمسی علاوه بر تنوع محصولات، به کمک شبکه‌های مجازی و سیستم توزیع، مخاطبان تولیدات کسب و کارهای خانگی افراد زیادی از روستاها و شهرهای مختلف کشور و یا حتی خارج از مرزهای کشور مخاطب این محصولات هستند.

سهم ۱۵ درصدی اشتغال خانگی از اقتصاد

گزارش‌ها نشان می‌دهد سهم اشتغال خانگی از کل اقتصاد کشور رقمی در حدود ۱۰ تا ۱۵ درصد است. این رقم به‌ویژه در سال‌های اخیر و پس از افزایش بحران‌های اقتصادی، بی‌ثباتی شغلی و پاندمی کووید ۱۹ رشد بیشتری داشته است. این در حالی است که سهم زنان از ایجاد مشاغل خانگی بیش از ۸۰ درصد برآورد می‌شود. وضعیتی که تنها مختص به ایران نیست و گزارش‌های متعدد بین‌المللی دلیل افزایش تمایل به ایجاد کسب و کار خانگی را به تلاش شهروندان و به‌ویژه زنان پس از همه‌گیری بیماری ۱۹ برای تأمین درآمد مربوط می‌دانند. یکی از دلایل چنین جهشی به تعدد نقش‌های زنان و تلاش آنها برای ایجاد تعادل در زندگی کاری و شخصی برمی‌گردد.

زنان به دلیل نقش‌های تعریف شده در حوزه اجتماعی، ناگزیر به دنبال ایجاد تعادل میان کار و زندگی شخصی هستند. در عین حال به باور برخی صاحب‌نظران تداوم تبعیض‌های موجود در بازار کار، به گسترش تمایل زنان به خوداشتغالی و ایجاد کسب و کارهای خانگی کمک کرده است. از دیدگاه جامعه‌شناختی افزایش خوداتکایی، افزایش حق انتخاب و تصمیم‌گیری و قدرت مدیریت منابع توسط زنان از مزایای ایجاد کسب و کارهای خانگی است که به افزایش سطح مشارکت اقتصادی و اجتماعی زنان در جامعه کمک می‌کند.

چسیتی مشاغل خانگی و تنوع آن

کسب وکارخانگی به عنوان یکی از انواع کسب وکارهای کوچک، درچند دهه گذشته در بسیاری از کشورها به عنوان راهی مهم وکم خطر برای شروع کسب وکارمطرح شده که برافزایش درآمد و رفاه خانواده، فراهم کردن فرصت‌های شغلی، بهبود کیفیت خانه، محیط و اجتماع محلی موثر است.

با این حال نمی‌توان به تعریف واحدی از مشاغل خانگی رسید. برخی آن را منحصر به فعالیت افراد در خانه می‌دانند و برخی دیگر معتقدند هر شغلی که از خانه اداره شود، در زمره مشاغل خانگی است. در ایران اما عمدتاً مشاغلی را که در خانه شروع و دنبال می‌شوند را مشاغل خانگی می‌گویند.

مشاغل خانگی بخش مهمی از کسب و کارهای خرد را تشکیل می‌دهند این فعالیت‌ها، به صورت عمده شامل صنایع دستی، فرش دستباف و رشته‌های مرتبط به صنایع، تجارت الکترونیک، امور تولیدات دامی، شیلات، صنایع تبدیلی و تکمیلی، کشاورزی، عشایری، امور تولیدات گیاهی، تولیدی (صنعت و خدمات) و فعالیت‌های فرهنگی و هنری است. وزارت صنعت، معدن و تجارت، وزارت جهاد کشاورزی، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و سازمان آموزش فنی وحرفه‌ای به عنوان دستگاه‌های مسئول در هر یک از این فعالیت‌ها وظایفی را بر عهده دارند.

قوانین ناظر بر کسب وکار خانگی در ایران

قوانین و مقررات متعددی ناظر بر اشتغال خانگی در ایران وجود دارد. از آن جمله اصول بیست و هشتم (۲۸) و چهل و سوم (۴۳) قانون اساسی، سند چشم انداز بیست ساله و قانون ساماندهی و حمایت از مشاغل خانگی، آیین‌نامه اجرایی قانون ساماندهی و حمایت از مشاغل خانگی و دستورالعمل ساماندهی و حمایت از مشاغل خانگی قابل اشاره است.

اصول بیست و هشتم (۲۸) و چهل و سوم (۴۳) قانون اساسی در سال ۱۳۸۹ به منظور ساماندهی و حمایت از مشاغل خانگی و ایجاد زمینه‌های توسعه و ترویج این مشاغل توسط مجلس تصویب شده است. تعاریف، وظایف دستگاه‌های مختلف، حمایت‌های دولتی، تسهیلات مالی، آموزش و ترویج، ساماندهی و نظارت بر مشاغل خانگی در این قانون مشخص شده است.

همچنین آیین‌نامه اجرایی قانون ساماندهی و حمایت از مشاغل خانگی در سال ۱۳۹۱ به تصویب هیئت وزیران رسید. این آیین‌نامه جزئیات اجرای قانون ساماندهی و حمایت از مشاغل خانگی را مشخص می‌کند.

دستورالعمل ساماندهی و حمایت از مشاغل خانگی نیز در سال ۱۳۹۳ توسط وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی ابلاغ شد. این دستورالعمل نحوه اجرای قانون ساماندهی و حمایت از مشاغل خانگی را در دستگاه‌های مختلف مشخص می‌کند.

چالش‌های فراروی کسب وکارهای خانگی

نظارت بر کسب وکارهای خانگی در ایران در اختیار دولت و به طور خاص معاونت توسعه کارآفرینی و اشتغال وزارت کار است. شخص متقاضی، برای ثبت کسب و کار خانگی خود باید مهارت کافی در آن زمینه را داشته باشد و برای دریافت مجوز رسمی از وزارت کار، جهت راه اندازی مشاغل خانگی باید در سامانه مشاغل خانگی ثبت نام کند. صاحبان کسب وکار پس از دریافت مجوز می‌توانند از امکان اخذ تسهیلات و وام‌های بانکی نیز استفاده کنند. پرداخت بیمه در کسب و کارهای خانگی جز بیمه‌های اجباری نیست و اختیاری است ولی طبق ماده ۹ قانون ساماندهی و حمایت از مشاغل خانگی افراد با ارائه مجوز کسب و کار خانگی می‌توانند در چارچوب قانون اصلاح بند «ب» و تبصره ۳ ماده ۴ قانون تأمین اجتماعی، نزد این صندوق بیمه و از مزایای آن برخوردار شوند. البته گفتگو با برخی از این زنان حکایت از آن دارد که مسیر راه‌اندازی یک کسب وکار نسبتاً رایج و سنتی خانگی مانند فروش ترشیجات یا انواع محصولات دست‌ساز خانگی با پیچ وخم‌های زیادی روبرو است. وضعیت به‌ویژه برای آندسته از زنانی که از سطح پایینی از تحصیلات برخوردارند و توانایی ثبت درخواست به تنهایی را ندارند و گروههای آسیب‌پذیر مایل به حضور در حوزه مشاغل خانگی، سخت‌تر است.

با در نظر گرفتن این موارد، موضوعاتی نظیر فقدان حمایت‌های دولتی، کمبود و گرانی تامین مواد اولیه، مشکلات بازاریابی و نبود آموزش‌های لازم از جمله چالش‌های فراروی راه‌اندازی کسب وکارهای خانگی به‌ویژه برای زنان محسوب می‌شوند.

در این حوزه زنان شاغل در مشاغل خانگی از حمایت‌های دولتی کافی مانند تسهیلات مالی، آموزش‌های لازم و حمایت‌های بازاریابی برخوردار نیستند.

همینطور در سالهای اخیر کمبود یا گرانی مواد اولیه بسیاری از کسب وکارهای خانگی را با بحران مواجه کرده است. بسیاری از کارآفرینان این بخش از اشتغال و تولید، در نتیجه این بحران‌ها، کسب وکار خود را رها کرده‌ یا به تنهایی به فعالیت ادامه می‌دهند. زنان شاغل در مشاغل خانگی همچنین در زمینه بازاریابی محصولات خود و شناسایی گروه هدف با مشکلاتی مواجه هستند. بسیاری از زنان شاغل در مشاغل خانگی نیز از آموزش‌های لازم در زمینه مهارت‌های شغلی و کسب و کار برخوردار نیستند.

دولت می‌تواند با تسهیل فرآیند ثبت و صدور مجوز، ارائه تسهیلات مالی، آموزش‌های لازم برای بازاریابی و فروش محصولات و پشتیبانی بیمه‌ای از مشاغل خانگی زنان حمایت کند و با ارائه آموزش‌های لازم در زمینه مهارت‌های شغلی و کسب و کار به زنان شاغل در مشاغل خانگی زمینه پیشرفت آنها را فراهم کند.

نویسنده: لیلا آذر