به گزارش آتیه‌آنلاین، ۹۵ درصد خاک ایران درگیر خشکسالی بی‌سابقه است. در پاییز نیز بارشی نداشتیم، زمستان را با هوای بهاری گذراندیم و هنوز به تابستان نرسیده، مخازن سدها خالی شده است. اندک بارشی هم که در بعضی نقاط کشور گزارش شد، به سیل مخرب تبدیل شد. در چنین شرایطی کشاورزان بیش از هر قشر دیگری از خشکسالی بی‌سابقه دچار آسیب و خسارات می‌شوند، اما آیا برای کمک به آنها راهکارهای حمایتی در نظر گرفته شده است؟ کارشناسان بر این باورند ۴۰۰ حرفه در بخش کشاورزی وجود دارند و عمده آنها در شرایط خشکسالی دچار آسیب جدی می‌شوند. کشاورزانی که تحت پوشش‌های حمایتی تأمین‌اجتماعی هم نیستند، چشم‌شان به بیمه محصولات کشاورزی است تا شاید بر اساس خسارات وارده، اندکی غرامت به آنها پرداخت شود. خشکسالی حجم پرداخت غرامت توسط صندوق بیمه محصولات کشاورزی را افزایش می‌دهد، اما این پدیده اثر نگران‌کننده دیگری نیز دارد. کارشناسان بر این باورند این خشکسالی بی‌سابقه زمینه مهاجرت گسترده روستاییان به حاشیه شهرها را فراهم خواهد کرد؛ مهاجرتی که اگر برای آن تدبیری اندیشیده نشود، تبعات آن دامان کشور را خواهد گرفت. به اعتقاد کارشناسان، در مناطقی که تکرار خشکسالی زیاد است باید با خشکسالی سازگار شد و الگوهای توسعه را تغییر داد.

شرایط بد سال آبی جاری را می‌شد از آسمان بخیل‌اش حدس زد. پاییز با حداقل بارش‌ها سال آبی ۱۴۰۰-۱۳۹۹ را به خشک‌ترین سال کشور در سال‌های اخیر تبدیل کرد. خشکسالی بی‌سابقه بخش‌های عظیمی ‌از خاک ایران را در حالی فراگرفت که زمستان در بسیاری از نقاط نه برف داشتیم و نه دمایی که بتوان حس زمستان بودن را در آن تجربه کرد. زمستانی که بیشتر به بهار می‌ماند، حتی در روزهای منتهی به بهار هم شاهد بارش‌های زیادی نبودیم. دومین ماه از بهار، در حالی پایان یافت که تقریباً فصل کشت‌وکار دیم‌کاران در اغلب نقاط کشور به پایان رسیده، اما بارانی نبوده که محصولی به عمل آید. در چنین شرایطی مسئولان وزارت نیرو نیز مدام هشدار می‌دهند که وضعیت آب پشت سدهای کشور بحرانی است و به این ترتیب امیدی به کشت آبی هم نمی‌توان داشت؛ زیرا ممکن است آب کافی به این نوع کشت نیز نرسد. در سال آبی پیش رو چه سرنوشتی در انتظار فعالیت‌های اقتصادی وابسته به آب در کشور خواهد بود؟

سازگاری با خشکسالی؛ یک ضرورت جدی

دبیر اندیشکده تدبیر آب در گفت‌وگو با «آتیه‌نو» درباره وضعیت خشکسالی سال آبی جاری اعلام می‌کند: «شواهد نشان می‌دهد خشکسالی حادی بر کشور حاکم است که مناطق جنوبی و شرق کشور را تحت تأثیر قرار می‌دهد.» انوش اسفندیاری می‌گوید: «در چنین شرایطی استان‌هایی که وابستگی به کشاورزی در آنها بیشتر است، خسارت بیشتری می‌بینند. از آنجا که دولت زیرساخت‌های لازم را آماده نکرده، جز توصیه‌هایی درباره کشت محصولات کم‌مصرف و استفاده از بیمه محصولات کشاورزی، کار عمده‌ای نمی‌تواند انجام دهد.» دبیر اندیشکده تدبیر آب درباره امکاناتی که نیاز است تا دولت برای چنین شرایطی آماده کند چنین توضیح می‌دهد: «الگوهای بارشی ما نشان می‌دهد که بعضی از مناطق کشور دارای تکرر و تکرار خشکسالی هستند و واقعیت امر این است که این پدیده در آنها زیاد است.» او ادامه می‌دهد: «این استان‌ها باید خود را با خشکسالی سازگار کنند. چند سال قبل وزیر نیرو در صحبت‌های خود این مسأله را با مجلس مطرح کرده بود که ما باید به جای مقابله با خشکسالی با آن سازگار شویم.» اسفندیاری تأکید می‌کند: «برنامه «سازگاری با خشکسالی» متفاوت از برنامه‌های «مقابله با خشکسالی» است. برای مقابله با خشکسالی سعی می‌کنند آب را به جاهایی که کم آب است، بیاورند، اما در سازگاری با خشکسالی سعی می‌کنند که با شرایط اقلیمی ‌و محیطی سازگار شوند.» به گفته او، این مسأله مستلزم آن است که الگوهای توسعه در کشور را متفاوت کنیم و نظام اقتصادی را تغییر دهیم. دبیر اندیشکده تدبیر آب می‌گوید: «ما از نظر برداشت آب و آبرانه یا ردپای آب، وضعیت بسیار بدی داریم. ما از نظر سرانه مصرف جزء کشورهایی هستیم که بالای هزار متر مکعب از سرانه برداشت می‌کنیم. آبرانه ما در ایران ۲۰ درصد بالاتر از متوسط جهانی است و در عین حال واردکننده خالص آب هم هستیم.» او اضافه می‌کند: «همه این نشانگرها، نشان‌دهنده این است که اقتصاد ما بر اساس توهم پرآبی شکل گرفته و ما سازگاری با شرایط خشک نداریم.» به گفته اسفندیاری، وزارت جهاد کشاورزی تسهیلات و پوشش بیمه‌ای برای کشاورزان در نظر گرفته تا اگر از خشکسالی آسیب دیدند، بخشی از خسارت‌های آنها جبران شود، اما این جبران خسارت در حدی نیست که خسارت‌ها و هزینه‌های کشاورز را پوشش بدهد، در نتیجه هر روز بنیه کشاورز ضعیف‌تر می‌شود. او ادامه می‌دهد: «کلاً کشاورزان ما از نظر سن و سال، مهارت و تکنولوژی وضعیتی دارند که در مقابل خشکسالی بسیار آسیب‌پذیرند. همچنین نسبت به تغییرات آسیب‌پذیرند و در چنین شرایطی باید انتظار داشته باشیم که موج جدید مهاجرت به شهر را بعد از یک دوره خشکسالی مشاهده کنیم.»

بارش‌ها ۵۱ درصد کمتر از میانگین سال قبل

مدیرکل مدیریت بحران وزارت جهادکشاورزی نیز در گفت‌وگو با «آتیه‌نو» درباره وضعیت خشکسالی امسال و تبعات ناشی از آن عنوان می‌کند: «در سال زراعی جاری تاکنون در مقایسه با میانگین درازمدت و مدت مشابه سال قبل به ترتیب ۴۱ و ۵۱ درصد میزان نزولات آسمانی کاهش داشته است.» مهندس سیدمحمد موسوی اضافه می‌کند: «کاهش این میزان بارش و توزیع زمانی و مکانی نامناسب آن، همچنین افزایش میانگین نسبی دما و تبخیر و تعرق، سبب تشدید بروز آثار و تبعات نسبتاً گسترده خشکسالی در بخش کشاورزی شده است.» موسوی می‌گوید: «بر اساس شاخص (SPEI) در دوره سال زراعی ۱۴۰۰-۱۳۹۹ تا پایان فروردین‌ماه سال ۱۴۰۰ در سطح کشور حدود ۹۵.۶ مساحت کشور با شدت‌های مختلف خشکسالی مواجه شده‌اند. ۲۸.۵ درصد عرصه‌های کشور با شدت بسیار شدید، ۳۶ درصد شدید، ۲۰.۴ درصد متوسط و ۱۰.۶ درصد با خشکسالی خفیف درگیر بوده است.» او ادامه می‌دهد: «افت کمی ‌و کیفی محصولات کشاورزی - ‌به‌ویژه محصولات دیم و تولید علوفه مراتع کشور - تشدید پدیده‌هایی همچون بیابانزایی، فرسایش خاک، برداشت بی‌رویه آب از سفره‌های زیرزمینی، بیلان منفی آب دشت‌ها، فرونشست زمین، تخریب محیط‌زیست، بیکاری، فقر، مهاجرت، حاشیه‌نشینی و... از جمله آثار و تبعات کلان استمرار وقوع پدیده خشکسالی خواهد بود.»

برای مقابله با خشکسالی چه باید کرد؟

مدیرکل مدیریت بحران وزارت جهادکشاورزی در پاسخ به پرسشی درباره راهکارهای مقابله با خشکسالی اینگونه پاسخ می‌دهد: «علاوه بر اقدامات گسترده انجام شده در جهت کاهش خسارت‌زایی این پدیده، رعایت اصول و مبانی اساسی ذیل جزء اولویت‌های اساسی و اضطراری مدیریت بحران پدیده خشکسالی در بخش کشاورزی است که باید با اهتمام ویژه پیگیری و مورد حمایت قرار گیرد.» او اضافه می‌کند: «توزیع عادلانه فشار ناشی از خشکسالی و کمبود آب و تنش آبی در هر حوضه بحرانی به هر یک از بخش‌های شرب، صنعت، کشاورزی و محیط‌زیست ضروری است.» موسوی می‌گوید: «تخصیص آب در هر حوضه بحرانی به تفکیک اولویت؛ کشت‌های گلخانه‌ای، محصولات دائمی(باغات)، زراعت آبی محصولات اساسی و سپس سایر محصولات زراعی به‌ویژه در اراضی پایاب سدها باید مورد توجه قرار گیرد.» او اضافه می‌کند: «حمایت همه‌جانبه از اجرای طرح‌های مؤثر در تأمین آب و افزایش بهره‌وری مصرف آب (کشت‌های گلخانه‌ای و...) همچنین ایجاد تعادل بین تعداد دام و ظرفیت مراتع با تأکید بر خرید و کاهش دام مازاد متکی به مراتع باید در دستور کار دولت قرار گیرد.» مدیرکل مدیریت بحران وزارت جهادکشاورزی بیان می‌کند: «حمایت از اجرای طرح‌های تأمین آب اضطراری اراضی کشاورزی پایاب و خارج از پایاب سدها، تأمین آب شرب ‌و دام عشایر، تأمین علوفه دام عشایر و همچنین تقویت ذخایر استراتژیک نهاده‌های دامی‌ و محصولات اساسی کشاورزی نیز باید مورد توجه قرار گیرد.» به گفته او، جبران بخشی از خسارت کشاورزان آسیب‌دیده از خشکسالی با هدف ایجاد امکان استمرار تولید و نیز تعدیل فشار ناشی از کاهش درآمد بر معیشت کشاورزان خسارت دیده از خشکسالی می‌تواند اثرات مثبتی بر حفظ شرایط بخش کشاورزی داشته باشد. موسوی با تأکید بر حمایت همه‌جانبه از بیمه فراگیر محصولات کشاورزی در مقابل مخاطرات فاجعه‌بار، ارتقاء دانایی و توانایی جامعه هدف بخش کشاورزی در مدیریت ریسک و بحران خشکسالی را ضروری می‌داند.   او همچنین اصلاح الگوی کشت و جایگزینی محصولات کشاورزی کم آب‌بر، سازگار و اقتصادی را از عواملی می‌داند که می‌تواند به حفظ شرایط زندگی و معیشت کشاورزان کمک کند.

اثر گسترده خشکسالی بر مشاغل روستایی

محمد شجاع‌الدینی، نماینده سابق وزارت جهاد کشاورزی در کنوانسیون تغییرات آب و هوایی سازمان ملل نیز در گفت‌وگو با «آتیه‌نو» وقوع خشکسالی شدید مشابه شرایط امسال را دارای بیشترین اثر بر اقتصاد و مشاغل روستایی معرفی می‌کند. او می‌گوید: «ترکیب مشاغل روستاییان ایران به طور میانگین شامل ۵۰ درصد مشاغل غیرکشاورزی، ۴۰ درصد مشاغل دائم مستقیم یا غیرمستقیم مرتبط با کشاورزی و حدود ۱۰ درصد اشتغال غیردائم (کارگران موقت یا مهاجر کشاورزی) است.» شجاع‌الدینی عنوان می‌کند: «به لحاظ تنوع حرفه‌ها در کشاورزی ایران، حدود ۴۰۰ حرفه در مجموعه زیربخش‌های مختلف اعم از دام، زراعت، باغبانی، صید و آبزی‌پروری، منابع طبیعی، مکانیزاسیون، صنایع تبدیلی و تکمیلی و... وجود دارد که رونق و درآمد اکثریت آنها به جز صیادی، به مسأله خشکسالی، بارش سالانه، سطح منابع آب زیرزمینی و تغییرات اقلیمی‌ دیگر مرتبط است.» نماینده سابق وزارت جهاد کشاورزی در کنوانسیون تغییرات آب و هوایی سازمان ملل می‌گوید: «با اینکه به لحاظ تاریخی، ایران کشوری خشک و نیمه خشک محسوب می‌شود، اما اثرات خشکسالی هیدرولوژیکی همزمان با افزایش برداشت از منابع آبی در چهار دهه اخیر شدت یافته و این روند باعث حذف برخی مشاغل کشاورزی و در عوض انتقال نیروی کار به مشاغل بخش خدمات و یا حتی ایجاد محدود مشاغل جدید شده است.» او اضافه می‌کند: «به ‌عنوان مثال، در استان‌های مواجه با کاهش سطح سفره‌های آب زیرزمینی در مرکز، شرق و جنوب کشور، افزایش باغات در حال رها شدن منجر به پیدایش یکسری مشاغل مرتبط با ضایعات چوب شده است.» شجاع‌الدینی یادآور می‌شود: «در ارتباط با لزوم واکنش سریع و متناسب دستگاه‌های حمایتی، بیمه‌ها، رفاه و تأمین‌اجتماعی در شرایط بروز خشکسالی شدید (مانند امسال) به علت حذف سریع برخی فرصت‌های کار در روستاها و در نتیجه سقوط خانوارها به سطح فقر مطلق و ناامنی شدید غذایی لازم است دستگاه‌های حمایتی و صنعت بیمه کشور علاوه بر گسترش پوشش بیمه بیکاری روستاییان، واکنش‌های سریع و متناسب حمایتی را به طور گسترده در دستور کار قرار دهند.» او اضافه می‌کند: «در غیر این ‌صورت، دولت و جامعه باید منتظر اثرات غیرقابل بازگشت و پرهزینه اجتماعی و اقتصادی ناشی از خروج جمعیت و تخلیه سریع روستاها، رها کردن مزارع و باغات، تغییر کاربری اراضی و تشدید حاشیه‌نشینی در کلانشهرها باشند.»