راه‌اندازی کسب و کارهای خانگی به شکل امروزی قدمت چندانی ندارد، اما تهیه و تولید محصولات غذایی، پوشاک و یا وسایل تزیینی به عنوان راهی برای مهارت‌افزایی و مهمتر از آن درآمدزایی از گذشته‌های دور تا امروز به عنوان بخشی از فرهنگ کار و شیوه زیست سنتی ایرانیان مورد توجه قرار گرفته است.

به گزارش آتیه آنلاین، کسب وکارهایی که گاهی تنها توسط یک فرد اداره می‌شوند، گاه به صورت خانوادگی گسترش پیدا می‌کنند و گاهی زمینه اشتغال تعداد زیادی از افراد جویای کار را فراهم می‌کنند. حال مدت‌ها است که دیگر کسب و کار خانگی تنها محدود به تهیه و تولید مایحتاج روزمره از خوراک و پوشاک نیست و علاوه بر این‌ها حوزه‌های مختلفی از صنعت، تکنولوژی، خدمات و غیره را در برمی‌گیرد.

از طرفی، اگر تا سال‌ها پیش از این گروه هدف فروش محصولات خانگی تعداد معدودی از نزدیکان، اهالی محله یا یک خیابان بودند، از نیمه‌های دهه ۸۰ به این سو علاوه بر تنوع محصولات قابل فروش، به کمک گسترش شبکه‌های مجازی و سیستم توزیع، مخاطبان محصولات تولید شده‌ کسب و کارهای خانگی دیگر محدود به یک نقطه جغرافیایی خاص نیست و افراد زیادی از روستاها و شهرهای مختلف کشور و یا حتی خارج از مرزهای کشور مخاطب این محصولات هستند.

سهم ۱۵ درصدی اشتغال خانگی

گزارش‌ها نشان می‌دهد سهم اشتغال خانگی از کل اقتصاد کشور رقمی در حدود ۱۰ تا ۱۵ درصد است. این رقم به‌ویژه در سال‌های اخیر و پس از افزایش بحران‌های اقتصادی، بی‌ثباتی شغلی و پاندمی کووید ۱۹ رشد بیشتری داشته است. این در حالی است که سهم زنان از ایجاد مشاغل خانگی بیش از ۸۰ درصد برآورد شده است. وضعیتی که تنها مختص به ایران نیست و گزارش‌های متعدد بین‌المللی دلیل افزایش تمایل به ایجاد کسب و کار خانگی را به تلاش شهروندان و به‌ویژه زنان پس از پاندمی کووید ۱۹ برای تامین درآمد و مایهتاج خانواده مربوط می‌دانند.

چسیتی مشاغل خانگی و تنوع آن

کسب وکارخانگی به عنوان یکی از انواع کسب وکارهای کوچک، درچند دهه گذشته در بسیاری از کشورها به عنوان راهی مهم وکم خطر برای شروع کسب وکارمطرح شده که برافزایش درآمد و رفاه خانواده، فراهم کردن فرصت‌های شغلی، بهبود کیفیت خانه، محیط و اجتماع محلی موثراست.

با این حال نمی‌توان به تعریف واحدی از مشاغل خانگی رسید. برخی آن را منحصر به فعالیت افراد در خانه می‌دانند و برخی دیگر معتقدند هر شغلی که از خانه اداره شود، در زمره مشاغل خانگی است. در ایران اما عمدتاً مشاغلی را که در خانه شروع و دنبال می‌شوند را مشاغل خانگی می‌گویند.

مشاغل خانگی بخش مهمی از کسب و کارهای خرد را تشکیل می‌دهند این فعالیت‌ها، عمدتا شامل صنایع دستی، فرش دستباف و رشته‌های مرتبط به صنایع، تجارت الکترونیک، امور تولیدات دامی، شیلات، صنایع تبدیلی و تکمیلی، کشاورزی، عشایری، امور تولیدات گیاهی، تولیدی(صنعت و خدمات) و فعالیتهای فرهنگی و هنری است. وزارت صنعت، معدن و تجارت، وزارت جهاد کشاورزی، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و سازمان آموزش فنی وحرفه‌ای به عنوان دستگاههای مسئول در هر یک از این فعالیت‌ها وظایفی را بر عهده دارند.

آمار مشاغل خانگی

آمار وزارت کار حکایت از این دارد که اشتغال مشاغل خانگی در نیمه دوم سال ۱۴۰۰ حدود ۵۶ هزار و ۹۴۸ نفر بوده و این تعداد در سال قبل به ۲۵۵ هزار و ۵۳ نفر اشتغال ایجادی و توسعه‌ای رسیده است.

همچنین مجوز صادر شده برای مشاغل خانگی در نیمه دوم سال ۱۴۰۰ حدود ۶۵ هزار و ۶۴۷ مورد بوده که این تعداد در سال ۱۴۰۲ به ۱۷۹هزار و ۸۶۸ مورد رسیده و بر اساس اعلام معاونت اشتغال وزارت کار دولت سیزدهم، ۱۰ درصد اشتغال ایجادی در کشور مربوط به حوزه مشاغل خانگی است. در عین حال، سهم زنان از راه‌اندازی کسب وکارهای خانگی حدود ۸۰ درصد است.

قوانین ناظر بر کسب وکار خانگی در ایران

قوانین و مقررات متعددی ناظر بر اشتغال خانگی در ایران وجود دارد که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• اصول بیست و هشتم (۲۸) و چهل و سوم (۴۳) قانون اساسی
• سند چشم انداز بیست ساله
• قانون ساماندهی و حمایت از مشاغل خانگی: این قانون در سال ۱۳۸۹ به منظور ساماندهی و حمایت از مشاغل خانگی و ایجاد زمینه‌های توسعه و ترویج این مشاغل توسط مجلس تصویب شده است. تعاریف، وظایف دستگاه‌های مختلف، حمایت‌های دولتی، تسهیلات مالی، آموزش و ترویج، ساماندهی و نظارت بر مشاغل خانگی در این قانون مشخص شده است.
• آیین‌نامه اجرایی قانون ساماندهی و حمایت از مشاغل خانگی: این آیین‌نامه در سال ۱۳۹۱ به تصویب هیئت وزیران رسید. این آیین‌نامه جزئیات اجرای قانون ساماندهی و حمایت از مشاغل خانگی را مشخص می‌کند.
• دستورالعمل ساماندهی و حمایت از مشاغل خانگی: این دستورالعمل در سال ۱۳۹۳ توسط وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی ابلاغ شد. این دستورالعمل نحوه اجرای قانون ساماندهی و حمایت از مشاغل خانگی را در دستگاه‌های مختلف مشخص می‌کند.

چالش‌های فراروی کسب وکارهای خانگی

نظارت بر کسب وکارهای خانگی در کشور ما در اختیار دولت و به طور خاص معاونت توسعه کارآفرینی و اشتغال وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی است. شخص متقاضی، برای ثبت کسب و کار خانگی خود باید مهارت کافی در آن زمینه را داشته باشد و برای دریافت مجوز رسمی از وزارت کار، جهت راه اندازی مشاغل خانگی باید در سامانه مشاغل خانگی ثبت نام کند.

صاحبان کسب وکار پس از دریافت مجوز می‌توانند از امکان اخذ تسهیلات و وام‌های بانکی نیز استفاده کنند. پرداخت بیمه در کسب و کارهای خانگی جز بیمه‌های اجباری نیست و اختیاری است ولی طبق ماده ۹ قانون ساماندهی و حمایت از مشاغل خانگی افراد با ارائه مجوز کسب و کار خانگی می‌توانند در چارچوب قانون اصلاح بند «ب» و تبصره ۳ ماده ۴ قانون تأمین اجتماعی، نزد این صندوق بیمه و از مزایای آن برخوردار شوند.

با وجود این شرایط قانونی و تلاش برای کوتاه شدن مدت زمان صدور مجوز برای شروع کسب و کارهای خانگی اما اخذ مجوز و ثبت کسب وکار خانگی برای بسیاری از افراد بویژه زنانی که تمایل دارند کسب و کار خانگی خود را راه‌اندازی کنند، کار آسانی نیست.

گفت‌وگو با برخی از این زنان حکایت از آن دارد که مسیر راه‌اندازی یک کسب وکار نسبتا رایج و سنتی خانگی مانند فروش ترشیجات یا انواع محصولات دست‌ساز خانگی با پیچ وخم‌های زیادی روبروست. از جمله حضور واسطه‌هایی که در ازای درخواست مبالغی گزاف! وعده ثبت درخواست مجوز کسب وکار خانگی را به افرادی که پس از سال‌ها فعالیت در این حرفه‌ها به دنبال ساماندهی کسب وکار خود و استفاده از تسهیلات بانکی برای ارتقاء آن هستند، می‌دهند.

وضعیت به‌ویژه برای آن‌دسته از زنانی که از سطح پایینی از تحصیلات برخوردارند و توانایی ثبت درخواست به تنهایی را ندارند و یا به دلیل مشکلات خانوادگی و شخصی در زمره گروه‌های آسیب‌پذیر هستند و برای امرار معاش نیاز به فعالیت در چنین مشاغلی دارند، سخت‌تر است.

با در نظر گرفتن این موارد، از جمله چالش‌های فراروی راه‌اندازی کسب وکارهای خانگی به‌ویژه برای زنان که ۸۰ درصد نیروی کار شاغل در این بخش را تشکیل می‌دهند، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.

نبود حمایت‌های دولتی: افراد شاغل در مشاغل خانگی از حمایت‌های دولتی کافی مانند تسهیلات مالی، آموزش‌های لازم و حمایت‌های بازاریابی برخوردار نیستند.

کمبود و گرانی تامین مواد اولیه: در سال‌های اخیر کمبود یا گرانی مواد اولیه بسیاری از کسب وکارهای خانگی را با بحران مواجه کرده است. بسیاری از افرادی که زمینه اشتغال چندین فرد جویای کار دیگر را فراهم کرده بودند در نتیجه این بحران‌ها، کسب وکار خود را رها کرده‌اند و یا به تنهایی به فعالیت ادامه می‌دهند.

مشکلات بازاریابی: افراد شاغل در مشاغل خانگی در زمینه بازاریابی محصولات خود و شناسایی گروه هدف با مشکلاتی مواجه هستند.

نبود آموزش‌های لازم: بسیاری از افراد شاغل در مشاغل خانگی از آموزش‌های لازم در زمینه مهارت‌های شغلی و کسب و کار برخوردار نیستند.

مشکلات بیمه و تأمین اجتماعی: بسیاری از افراد شاغل در مشاغل خانگی از بیمه و تأمین اجتماعی برخوردار نیستند.

گزارش‌ها نشان می‌دهد گرچه اشتغال خانگی ممکن است تاثیرات مثبتی چون کاهش نرخ بیکاری، کاهش فقر و توانمندسازی به ویژه در زنان جویای کار به دنبال داشته باشد، اما اخذ مجوز برای راه‌اندازی این کسب وکارها و بهره‌مندی از تسهیلات آن برای بسیاری از افراد آسیب‌پذیری که در شرایط سخت مالی قرار دارند، آسان نیست.

دولت می‌تواند با تسهیل فرآیند ثبت و صدور مجوز، ارائه تسهیلات مالی، آموزش‌های لازم برای بازاریابی و فروش محصولات و پشتیبانی بیمه‌ای از مشاغل خانگی حمایت کند و با ارائه آموزش‌های لازم در زمینه مهارت‌های شغلی زمینه پیشرفت کارآفرینان و نیروی کار این بخش را فراهم کند.

لیلا آذر