لطفا بفرمایید از نظر علم ژنتیک سرطان چیست و چگونه به‌وجود می‌آید؟

سرطان نوعی بیماری است که منشا آن ژنتیک است. در طی بیماری ژن‌ها که مسئول حفظ، کنترل و تکثیر سلول‌ها هستند در اثر عوامل جهش‌زا تغییراتی را متحمل می‌شوند که اگر این تغییرات علیرغم تلاش ایمنی سلولی باقی بمانند تبدیل به سرطان می‌شوند. در واقع سلول سرطانی بر اثر این تغییر از کنترل خارج شده و به تقسیم بیش از حد می‌پردازد از اینرو توده‌های سلولی نامتعارف با تغییرات جدید به‌وجود می‌آیند. این بیماری کشنده می‌تواند به‌صورت خاموش در بدن پیشروی کند و با درگیرکردن اندام‌های مختلف، روند نرمال زندگی فرد را تحت تاثیر قرار دهد. تحقیقات بسیار زیادی در مورد شناخت انواع سرطان، دلایل و عوارض بیماری و یافتن بهترین و کارآمدترین درمان‌ها انجام شده است. در واقع سرطان برخلاف بسیاری از بیماری‌ها صرفاً ناشی از تبدیل سلول‌های سالم بدن خودِ شخص به سلول‌هایی غیرعادی است. طی این فرایند سلول‌هایی پیش‌سرطانی ایجاد می‌شوند که همواره امکان پیشرفت به‌سوی ایجاد توده‌های بدخیم را دارند. ظهور و پیشرفت این بیماری تابعی است از میان کنش ژنتیک فرد با سه عامل بیرونی که شامل سرطان‎زاهای فیزیکی (مثل اشعه‌ی فرابنفش و پرتوهای یونیزان)، سرطان‌زاهای شیمیایی (مثل آزبست، دخانیات، الکل، آب‌های آشامیدنی آلوده به آرسنیک و غذاهای مسموم با آفلاتوکسین) و سرطان‌زاهای زیستی (مثل عفونت‌های ویروسی، باکتریایی و انگلی) است. طبق اعلام سازمان جهانی بهداشت، احتمال بروز سرطان به شکل چشمگیری با افزایش سن، بالا می‌رود. دلیل اصلی این مساله انباشت سلول‌های سرطان‌زای مختلف طی سالیان متوالی است که بدن فرصتی برای دفع آنها پیدا نکرده است. از سوی دیگر افزایش سن سازوکارهای ایمنی بدن را تضعیف می‌کند در نتیجه بدن از یک دفاع موثر باز می‌ماند.

شایع‌ترین انواع سرطان در جهان کدام‌ها هستند؟

آخرین بررسی‌های سازمان جهانی بهداشت نشان می‌دهد که مرگ ۱۰ میلیون نفر مبتلا به سرطان تنها در سال ۲۰۲۰، آن را به مهم‌ترین علت مرگ‌ومیر ناشی از بیماری بدل کرده است. این رقم چیزی حدود ۱۷درصد از کل مرگ‌ومیرهاست. در حال حاضر سرطان‌های پستان، ریه، کولون، رکتوم، پروستات و معده در صدر لیست شایع‌ترین‌ها هستند. در این بررسی‌ها آمده است که در این سال در اثر ابتلا به سرطان ریه یک میلیون و ۸۰۰ هزار نفر، ۹۱۶ هزار نفر در اثر سرطان کولون و رکتوم ۸۳۰ هزار نفر در اثر سرطان کبد، ۷۶۹ هزار نفر در اثر سرطان معده و ۶۸۵ هزار نفر نیز در اثر ابتلا به سرطان پستان جان خود را از دست داده‌اند. از سوی دیگر هر ساله چیزی حدود ۴۰۰ هزار کودک با تشخیص سرطان به فهرست بیماران مبتلا افزوده می‌شوند. اینکه کدام سرطان در چه کشوری شیوع بیشتری دارد به عوامل مختلفی بستگی دارد. برای مثال سرطان دهانه‌ی رحم در ۲۳ کشور دنیا در صدر لیست شایع‌ترین سرطان‌ها قرار دارد.

لطفا در مورد عوامل مخاطره‌آمیز سرطان‌ها هم توضیحاتی بفرمایید؟

مصرف الکل، دخانیات، رژیم غذایی فاقد میوه و سبزیجات، بی‌تحرکی، آلودگی هوای شهری و همچنین ابتلا به برخی عفونت‌های مزمن در جوامع کم‌درآمد، اصلی‌ترین علل بروز سرطان است که از آنها می‌توان به عنوان زنگ خطر نیز یاد کرد. برای مثال در سال ۲۰۱۸ عفونت‌هایی همچون عفونت‌های ناشی از هلیکوباکتر پیلوری، پاپیلوما ویروس انسانی HPV (یکی از شایع‌ترین عفونت‌های دستگاه تولید مثلی است که معمولاً از طریق رابطه جنسی منتقل شده و موجب طیفی از سرطان‌ها می‌شود). هپاتیت B و C و ویروس EBV (ویروس اپشتاین‌بار یکی از اعضای ویروس تبخال است که می‌تواند انسان را آلوده کند)، علت ابتلای ۱۳درصد از مبتلایان به سرطان بوده است.

برای پیشگیری از ابتلا به سرطان چه کارهایی باید انجام داد؟

در حال حاضر تنها با اجتناب از عوامل مخاطره‌آمیز و رعایت دستورالعمل‌های مراقبتی، می‌توان تا ۵۰درصد به کاهش بروز سرطان کمک کرد که رقمی قابل توجه است. از دیگر راهکارهای پیشگیری، غربالگری افراد مستعد ابتلاست که باید تمام افراد تحت آزمایش‌هایی ساده قرار گیرند تا از بین آنها افرادی که استعداد ذاتی بیشتری در ابتلا به سرطان دارند شناسایی شوند. پس از آن هم باید مراقب‌های ویژه‌ای جهت ممانعت از مواجهه با عوامل مخاطره‌آمیز برای آنها در نظر گرفته شود. این آزمایش‌ها معمولاً کم‌هزینه و ساده بوده و برای اجرای آنها به تجهیزات چندان پیشرفته یا متخصصان رده بالا نیست. در هر صورت هیچ فردی از احتمال ابتلا به سرطان مصون نیست اما واقعیت این است که نرخ ابتلا به سرطان می‌تواند به شرط تشخیص زودهنگام، تجویز درمان مناسب و مراقبت‌های تخصصی به شکلی چشمگیر کاهش پیدا کند در حال حاضر بسیاری از انواع سرطان‌ها، در صورت تشخیص زودهنگام، نرخ درمان‌پذیری بالایی دارند.

لطفا در مورد تشخیص زود هنگام سرطان هم توضیحاتی بفرمایید؟

واقعیت این است که ابتلا به سرطان آخر خط نیست. هرچه تشخیص زودترو درمان موثرتر انجام شود احتمال مرگ بر اثر این بیماری کمتر می‌شود. سرطان‌ها در ابتدای ظهور نسبت به درمان بسیار آسیب‌پذیرند از این نظر تشخیص زودهنگام نوید درمان کامل بیماری را در همان مراحل اولیه می‌دهد. مزیت دیگر تشخیص زودهنگام کاهش قابل توجه سختی‌ها و هزینه‌های درمانی است که این مساله نقش بسزایی در افزایش کیفیت زندگی بیمار و خانواده‌ وی دارد. تشخیص زودهنگام سرطان سه رکن دارد که عبارتند از آموزش افراد به شناخت علائم اولیه‌ سرطان، فراهم‌آوری امکانات و تجهیزات تشخیصی برای همگان و نهایتاً احساس مسئولیت خود فرد در مراجعه‌ی مرتب به مراکز درمانی و آزمایشگاه‌ها.

تشخیص پزشک در انتخاب درمان مناسب چه اهمیتی دارد؟

هیچ‌گاه نمی‌توان ادعا کرد بدون یک تشخیص درست، می‌توان درمانی درست داشت. بنابراین نمی‌بایست از اهمیت تشخیص دقیق غافل شد چراکه هر بیماری‌ خواه سرطان باشد خواه بیماری دیگری، روش درمانی اختصاصی و منحصربه‌خود را طلب می‌کند. از جمله درمان‌های پرکاربرد در معالجه‌ سرطان می‌توان به جراحی، پرتودرمانی و شیمی‌درمانی اشاره کرد. انتخاب رویکرد درمانی به عوامل متخلفی از جمله نوع سرطان و تشخیص آن بستگی داشته و اصولاً این رویکرد تا زمان حصول نتیجه‌ نهایی از دید متخصص، ادامه پیدا می‌کند. درمانِ سرطان الزاماً با هدف حذف صددرصدی این بیماری از بدن انجام نمی‌شود. در بسیاری از موارد متخصصان صرفاً جهت کنترل رشد سرطان و کاهش یا ازبین‌بردن علائم (در سرطان‌هایی با مراحل پیشرفته‌تر) وارد عمل می‌شوند از اینرو بیمار می‌تواند تا سالیان دراز به زندگی خود ادامه دهد. بدیهی است بسیاری از سرطان‌ها مانند سرطان دهانه‌ رحم، سینه، دهان، کولورکتال و ... در صورت تشخیص به‌موقع به‌راحتی درمان‌پذیرند.

چه توصیه‌ای برای مردم دارید؟

روزگاری ویروس کرونا را بزرگ‌ترین قاتل بشریت می‌شناختیم و ترس از ابتلای به آن ما را در خانه‌هایمان محبوس کرده بود تا اینکه به لطف دانش به شناخت و درمان آن پرداختیم به طوریکه امروزه دیگر کرونا برایمان به مثابه یک سرماخوردگی عادی است. در رابطه با سرطان نیز نمی‌توان منکر پیشرفت‌های شگرف علم ژنتیک و پزشکی شد و این غول آدمکش، چندسالی است که دیگر تا حد زیادی مغلوب دستان توانمند متخصصان و دانشمندان شده است.