بیش‌فعالی (ADHD) نوعی اختلال عصبی- رشدی شایع است که معمولاً در دوران کودکی (قبل از ۱۲ سالگی) ظاهر می‌شود. در این اختلال، مهار پاسخ‌های خودکار برای کودکان دشوار است (پاسخ‌هایی که می‌تواند شامل همه چیز از حرکت گرفته تا گفتار و توجه باشد). ممکن است عوامل متعددی در اینکه کودکی به بیش‌فعالی مبتلا شود نقش داشته باشد. بیش‌فعالی از شایع‌ترین اختلالات روان‌پزشکی در کودکان است. این اختلال در بین کودکان زیستی و فرزندخوانده دیده می‌شود. متخصصان درباره علت و چرایی به وجود آمدن این اختلال، راهکارهای درمانی، مسائل و مشکلات خانواده‌های فرزندپذیر دارای کودک بیش‌فعال نظرات متفاوتی دارند.
اختلال بیش‌فعالی در کودکان باعث بروز واکنش‌های تکانشی، اختلال در یادگیری و فعالیت‌های فیزیکی بیش از اندازه شده و با برخی رفتارهای غیرعادی همراه است. اختلال نقص توجه بیشتر در کودکان تشخیص داده می‌شود. اما چگونه با کودکی که دارای بیش‌فعالی است رفتار کرد و اگر کودک به فرزندخواندگی پذیرفته شده باشد چه تفاوتی بین این رفتارها وجود دارد؟
تجربه یک مادر
سمانه مادری که سما را از نوزادی به فرزندخواندگی پذیرفته در گفت‌وگو با آتیه‌آنلاین می‌گوید: «دخترم سما دو ماهه بود که سرپرستی‌اش را برعهده گرفتیم. با بزرگ شدن سما، به‌تدریج شاهد اختلالات رفتاری‌اش شدیم. پس از مراجعه به متخصص، متوجه شدیم که دخترم بیش‌فعالی دارد. بنابراین درمان را شروع کردیم. طبق گفته‌های روانشناس، دخترم به لحاظ ذهنی یک سال و نیم از سن تقویمی‌اش عقب است. دکتر توصیه داشت که علاوه بر دارودرمانی، برای کاردرمانی سما هم اقدام کنیم.»
او ادامه می‌دهد: «سما هفت سال دارد و کلاس اول ابتدایی است. شروع مدرسه منجر به آغاز موج جدیدی از چالش‌ها شد. دخترم به دلیل نقص توجه و تأخیرهای شناختی شدید مشکلات زیادی در یادگیری دروس دارد. در صحبت با معلمش متوجه شدم، سما اصلاً تکالیف کلاسی را انجام نمی‌دهد، هنگام تدریس معلم دقت و تمرکز کافی ندارد و قوانین مربوط به مدرسه را رعایت نمی‌کند. او دائم در حال راه رفتن و کنجکاوی در امور دانش‌آموزان دیگر است.»
سمانه درباره دیگر مشکلات دخترخوانده‌اش می‌گوید: «جلسات متعددی با معلم سما در مورد بی‌توجهی و عدم دقت و یادگیری دخترم برگزار کردیم. با کمک معلم چند روش را امتحان کردیم؛ یکی از آن‌ها حضور خودم در کلاس درس بود تا سما آرام‌تر شود و به امور کلاسی خود بپردازد. همچنین آموزش مهارت‌های اجتماعی به سما روش پیشنهادی دیگری بود که توسط معلمش ارائه شد. با نظر او، سما را در یک مرکز آموزش مهارت و خلاقیت ثبت‌نام کردیم که در کلاس‌های آن شرکت می‌کند.»
او به هزینه‌های درمان دخترش اشاره می‌کند و می‌افزاید: «هزینه‌های درمانی سما را به سختی تأمین می‌کنیم. تاکنون ۳۰ جلسه کاردرمانی انجام شده و هزینه هر جلسه کاردرمانی ۲۱۵ هزار تومان است. دخترم به جلسات کاردرمانی بیشتری نیازمند است. پروسه درمان همراه با هزینه‌های مالی و روحی فراوان است. داروها را هم به‌صورت آزاد تهیه می‌کنیم. خدمات کاردرمانی برای کودکان دارای اختلال بیش‌فعالی تحت پوشش بهزیستی قرار ندارد.»
او به تمامی خانواده‌های فرزندپذیر دارای کودک بیش‌فعال توصیه می‌کند که اولاً زمانی که متوجه بروز این اختلال در فرزند خود شدند، این مسئله را بپذیرند و برای درمان کودک خود به‌موقع اقدام کنند. وقتی زمان طلایی درمان از دست برود و کودک به سن مدرسه برسد، به دلیل نقص توجه و یادگیری، در فراگرفتن دروس دچار مشکلات زیادی می‌شود.
ویژگی‌های کودکان بیش‌فعال
هایده صدری، کارشناس ارشد روانشناسی کودک و عضو انجمن کودکان استثنایی کشور هم در پاسخ به سؤالی در مورد ویژگی‌های کودکان بیش‌فعال می‌گوید: «این دسته از کودکان دارای حرکات و فعالیت‌های بیش از حد هستند. دقت کافی در انجام امور ندارند و اضطراب و استرس جدایی دارند.»
او ادامه می‌دهد: «کودکان فرزندخوانده به دلیل اینکه در مؤسسه نگهداری شده و توسط والدین زیستی خود رها شده‌اند، اضطراب جدایی دارند و به اطرافیان خود وابسته می‌شوند. به طوری که در سنین بالاتر در ارتباط با دوستان خود دچار مشکلات فراوانی می‌شوند و حاضر به جدا شدن از دوستان خود نیستند؛ زیرا برای این کودکان، جدایی به منزله از دست دادن است.»
صدری علل به‌وجود آمدن اختلال بیش‌فعالی در کودکان را وابسته به عوامل متفاوتی می‌داند و توضیح می‌دهد: «عوامل مختلفی در شکل‌گیری اختلال بیش‌فعالی در کودکان فرزندخوانده نقش دارند. از جمله این عوامل می‌توان به وضعیت و شرایط دوران بارداری مادر زیستی اشاره کرد. اعتیاد به موادمخدر، الکل و مصرف اینگونه مواد خطرزا در زمان بارداری بر مغز و سیستم عصبی جنین تأثیرات مخربی می‌گذارد و منجر به بروز چنین اختلالاتی می‌شود.»
صدری می‌افزاید: «علل بیولوژیکی، ژنتیکی، مشکلات دوران بارداری و پس از تولد و عوامل محیطی از جمله دیگر موارد تأثیرگذار در تولد کودکانی با اختلالات بیش‌فعالی هستند.» او بر آموزش مهارت‌های اجتماعی به کودکان بیش‌فعال تأکید می‌کند و می‌گوید: «این کودکان به دلیل نداشتن تمرکز و توجه کافی، در یادگیری دچار مشکل می‌شوند. به طوری که حدود ۱۲ درصد از کودکان مدرسه‌ای دچار اختلال بیش‌فعالی هستند. بنابراین والدین کودکان بیش‌فعال می‌توانند با ثبت‌نام فرزندان‌شان در کلاس‌های آموزشی و ورزشی، مهارت‌های اجتماعی آن‌ها را تقویت کنند.»
راهکارهای درمان
این کارشناس ارشد روانشناسی کودک در پاسخ به راهکارهای درمان اختلال بیش‌فعالی و به‌ویژه در بین فرزندخوانده‌ها می‌گوید: «دارودرمانی، رفتاردرمانی، بازی‌درمانی، نوروفیدبک، بیوفیدبک و کاردرمانی هر کدام با توجه به سن و میزان وجود اختلال در کودک تجویز شده، مکمل یکدیگر بوده و در بهبود این اختلال مفید است.»
او می‌افزاید: «سپردن مسئولیت به این کودکان یکی از راهکارهای درمان و کمک به آنان است. همچنین از جمله مهم‌ترین تکنیک‌هایی که امروزه می‌تواند به میزان زیادی روی عملکرد کودکان بیش‌فعال در مدرسه تأثیرگذار باشد، پاداش‌دادن به رفتارها و عملکرد خوب آن‌ها در مدرسه است که باعث ایجاد انگیزه در کودک و یادگیری بهتر او می‌شود.»
صدری در تشریح روش نوروفیدبک اضافه می‌کند: «نوروفیدبک یک روش درمانی غیرتهاجمی است که برای درمان این اختلال به کار می‌رود. در این روش امواج مغزی فرد به وسیله دستگاه نوار مغزی ثبت می‌شود، نسبت این امواج محاسبه شده و از روی آن ضعف کارکرد مغز تشخیص داده می‌شود و بر اساس آن پروتکل درمانی برای کودک تعریف می‌شود. این پروتکل بخش‌هایی از مغز را که کمتر فعالیت دارند درگیر می‌کند. این روش هیچ‌گونه عوارض جانبی ندارد، اما استفاده از آن در کودکان زیر ۱۲ سال توصیه نمی‌شود؛ به دلیل اینکه مغز این کودکان هنوز در حال تکامل است.»
او در مورد نقش تغذیه در روند بهبود این اختلال می‌گوید: «بسیاری از مواد غذایی به دلیل وجود کافئین و مواد نگهدارنده و سالیسیلات مانند نوشابه‌های گازدار برای این کودکان مضر بوده و باعث تحریک فعالیت‌های بدنی آن‌ها می‌شود. رعایت رژیم غذایی مناسب سرشار از فیبرها و سبزیجات برگ سبز و انواع آجیل و مغزها مانند پسته و بادام، انواع میوه‌ها مانند انار، انگور و انجیر و همچنین تخم‌مرغ آب‌پز و ویتامین‌های گروه (B) زینک و (۳D) در افزایش یادگیری بهتر و تقویت حافظه این کودکان بسیار مفید است. حذف غذاهای بسته‌بندی مانند آدامس، شکلات، کمپوت، غذاهای کنسروی، مواد غذایی حاوی اسید بتروئیک مانند سس، دسر، سرکه، نمک و ترشی کمک‌کننده است گنجاندن مواد غذایی مفید شامل دو وعده ماهی در هفته، نان جو، برنج، سیب‌زمینی، مواد غذایی حاوی امگا۳ و امگا۶، کنجد، تخم کدو، تخمه آفتابگردان نیز در سبد غذایی مفید است.»
صدری در مورد انجام ورزش منظم برای کودکان بیش‌فعال تأکید کرده و می‌افزاید: «این بچه‌ها به دلیل وجود انرژی بالا و لزوم تخلیه آن نیاز به انجام حرکات ورزشی هدفمند و روزانه مانند دوچرخه‌سواری یا شنا دارند که بسیار مفید است. در درمان این اختلال لازم است استفاده از بازی‌های رایانه‌ای و دیدن فیلم و کارتون تا حد امکان برای کودک محدود شود.»
این کارشناس ارشد روانشناسی کودک به تأثیر بازی‌درمانی در بهبود عملکرد کودکان دارای اختلال بیش‌فعالی اشاره می‌کند و می‌گوید: «پازل از جمله بازی‌های مفید برای این دسته از کودکان محسوب می‌شود، به‌طوری که ابتدا باید با دو تکه پازل شروع کرد و به‌تدریج تکه‌های آن را افزایش داد. روش دیگر بازی توپ و تور است که باعث افزایش هماهنگی چشم و دست می‌شود.»
صدری درباره حضور کودکان دارای اختلال (ADHD) در مدارس هم توصیه‌هایی دارد: «کودکانی که درگیر این اختلال هستند و در سن ورود به مدرسه قرار دارند، از جمله گروه‌هایی هستند که به دلیل ویژگی‌های فردی خود، نیاز به محیط‌های آموزشی و تربیتی مناسب با معلمانی ویژه و آگاه دارند. متأسفانه در این زمینه آموزش و پرورش ضعف بسیاری دارد. در مدارس به اینگونه کودکان توجه لازم و کافی نمی‌شود. معلمان به دلیل نداشتن آگاهی‌های لازم قادر نیستند به این گروه از دانش‌آموزان کمک کنند و این امر موجب کاهش عزت نفس و اعتمادبه‌نفس در این کودکان می‌شود. از آنجایی که این کودکان بسیار حساس هستند، مدارس مختص کودکان بیش‌فعال با هدف افزایش تمرکز و بازدهی در آموزش برای این دسته از کودکان ایجاد شده است.»
مدیریت، تشخیص و درمان به‌موقع بیش‌فعالی در کودکان، به‌ویژه کودکان فرزندخوانده و آموزش مهارت‌های اجتماعی به آنان در روند بهبود این اختلال مؤثر است. پیگیری مستمر در این زمینه بر جلوگیری از بروز مشکلات جدی‌تر در طول زمان تأثیرگذار است و باعث کاهش مسائلی می‌شود که به علت عدم اعتمادبه‌نفس کافی در دوران تحصیلی و روابط اجتماعی در این کودکان به وجود می‌آید.
نویسنده: اکرم خاکپور
نظر شما