به گزارش آتیه‌آنلاین، ۲۴ آبان ماه را روز "کتاب و کتاب خوانی" نامگذاری کرده‌اند و به این بهانه به بررسی وضعیت صنعت نشر و اقتصاد آن در سال‌های اخیر پرداخته‌ایم هرچند که بحث اقتصاد نشر موضوع تازه‌ای نبوده و جستجویی کوتاه به خوبی گویای آن است که حتی در سال‌های دهه ۸۰ یا اوایل دهه ۹۰ که وضعیت کلی اقتصاد به مراتب بهتر از این روزها بود هم بحث یافتن راهکاری برای مشکلات اقتصاد نشر بحث روز بود.
آمارهای رسمی منتشر شده نشان می‌دهد در سال گذشته در قیاس با سال ماقبل آن یعنی سال ۱۴۰۰ با کاهش عناوین کتب منتشر شده و افزایش ۴۵ درصدی قیمت‌ها مواجه بوده‌ایم. در ۶ ماه اول سال جاری نیز میانگین قیمت کتاب به ۱۲۱ هزار و ۵۱۵ تومان رسیده که در مقایسه با تابستان گذشته ۵۱ درصد افزایش قیمت را نشان می‌دهد.
در چند سال گذشته علاوه بر مشکلات اقتصادی، شیوع همه‌گیری کرونا نیز موجب شد ناشران بخش قابل توجهی از درآمدشان که مربوط به نمایشگاه کتاب می‌شد را از دست بدهند البته سال گذشته بار دیگر این نمایشگاه برگزار شد و انتشارات مختلف نیز تلاش کردند پس از دو سال از فضای ایجاد شده بهره‌ای مناسب ببرند اما همچنان معضلات متعددی از گرانی کاغذ و کتاب گرفته تا کوچ بخش مهمی از مشتریان این بازار به سمت نشریات الکترونیک باعث شده همچنان این صنعت روزهای سختی را پشت سر بگذارد.
حالا دیگر شرایط به سمتی رفته که ناشرانی که در گذشته کتب خود را در شمارگان سه هزار جلد منتشر می‌کردند به تیراژ ۷۰۰ جلدی روی آورند و به گواه گفته‌های کارشناسان این حوزه، حتی گاه به سراغ انتشار کتبی با شمارگان ۲۰۰ جلد بروند تا بدین‌ترتیب راهی برای بالا رفتن تعداد چاپ‌های کتب نیز پیدا شود که خود می‌تواند از دلایل اشتیاق بیشتر مخاطبان به یک اثر باشد.
آمارهای رسمی خانه کتاب گویای آن است که در سال ۱۴۰۱ بیش از ۹۸ هزار و ۹۰۹ عنوان کتاب به چاپ رسیده که از این میان ۷۱ هزار و ۳۶۸ عنوان آن یعنی ۷۲.۱۵ درصد کل کتاب‌های منتشر شده تالیفی و مابقی معادل ۲۷ هزار و ۵۴۱ عنوان یا ۲۷.۸۴ درصد ترجمه بوده است.تابستان سال جاری نیز ۲۷ هزار و ۱۰۲ عنوان کتاب منتشر شده که نسبت به بازه زمانی مشابه سال گذشته افزایش ۳ هزار عنوانی را تجربه کرده و از این میان ۲۰ هزار و ۱۲۰ عنوان کتاب تألیفی و ۶ هزار و ۹۷۶ عنوان نیز ترجمه بوده است.
اگرچه ممکن است برتری تالیف نسبت به ترجمه امری خوشایند در این آمار باشد اما در نهایت حجم کتب منتشر شده در این سال‌ها روندی کاهشی را تجربه کرده است. میانگین شمارگان کتب منتشر شده نیز در سال ۱۴۰۱ با کاهشی ۵۴ درصدی مواجه شده است.
اما شاید یکی از کلیدی‌ترین نکات در زمینه وضعیت نشر بحث قیمت کتاب باشد که به استناد آمارهای رسمی میانگین قیمت کتاب در سال ۱۴۰۱ با رشدی ۴۵ درصدی نسبت به سال قبل آن به عدد ۸۳ هزار و ۶۰۰ تومان رسید و تابستان سال جاری نیز ۱۲۱ هزار تومان را پشت سر گذاشت.
سهم ۶۰ درصدی چاپ اولی‌ها از انتشار
همان طور که اشاره شد یکی از کلیدی‌ترین دلایل این افزایش قیمت نیز در کمبود و گرانی کاغذ ریشه داشته و حتی گاه موجب شده ناشران از پذیرش ریسک چاپ مجدد آثار طفره رفته و ترجیح دهند توان خود را برای انتشار کتب تازه بکار گیرند تا جایی که اعلام شده تا پایان خرداد ماه سال جاری ۶۰ درصد کتب منتشر شده چاپ اولی بوده‌اند. در این میان شاید بخشی ازاین ماجرا به قهر مخاطب با دنیای کتاب برگردد چراکه طبق روال همیشگی هرگاه هزینه‌ها و مخارج بالا رود، اولین بخشی که از سبد خانوار حذف می‌شود، بخش فرهنگی است اما در نهایت این نکته را هم نباید نادیده گرفت که این وضعیت آیینه‌ای تمام قد از موفقیت و عملکرد کتاب‌های روانه شده به بازار نشر هم هست. در این سال‌ها نیز بسیاری از کارشناسان نسبت به کاهش تولید محتوا در این زمینه هشدار داده بودند؛ موضوعی که شاید آژیر خطر آن بیش از یک دهه قبل هم به صدا در آمده بود.
در سال ۱۳۹۰ یعنی حدود ۱۲ سال قبل و زمانی که هنوز وضعیت اقتصاد فاصله بسیاری با شرایط امروزی داشت نادر قدیانی، رئیس وقت اتحادیه ناشران و کتاب‌فروشان تهران در یک میزگرد به بررسی ابعاد مختلف اقتصاد نشر پرداخته و گفته بود: «مسئله قیمت‌گذاری اساسا در کشور ما با کشورهای دیگر متفاوت است. در کشور ما یک‌سری هزینه‌هایی برای کتاب می‌شود؛ مانند ویراستاری، حروف‌چینی، گرافیک، صفحه‌آرایی، طرح جلد و کاغذ و مقوا و ... این هزینه در ۳ ضرب می‌شود. هزینه کتاب اگر ۱۰۰۰ تومان شود، در ۳ ضرب می‌شود و قیمت پشت جلد ۳۰۰۰ تومان می‌خورد. این ۳۰۰۰ تومان تخفیفی بین بیست‌وپنج تا سی‌وپنج درصد برای کتاب‌فروشی و مرکز پخش می‌خورد. یعنی از این ۳۰۰۰ هزار تومان، ۱۰۰۰ تومانش که هزینه شده، ۱۰۰۰ تومان دیگر تخفیف می‌خورد و ۱۰۰۰ تومان می‌ماند که این بین ناشر و مؤلف تقسیم می‌شود. به نویسنده به صورت رایج بین ده تا پانزده درصد تلعق می‌گیرد. البته به برخی نویسندگان تا ۲۰ درصد هم می‌رسد. چیزی حدود ۱۷ - ۱۸ درصد هم به ناشر می‌رسد. حالا این ضریب‌ها در برخی کتاب‌ها کمتر می‌شود و در کتاب‌هایی مانند دایرةالمعارف‌ها بیشتر می‌شود؛ چون برخی کتاب‌ها هزینه‌ی تولید چندانی ندارند و از سوی دیگر، برای دایرة‌المعارف هزینه بسیاری می‌شود و نگارش آنها زمان‌بر است. با این حساب، قیمت‌های ما عادلانه و منصفانه است. حالا این‌که آیا کتاب با این قیمت در سبد خانواده مردم جا دارد یا نه، بحث دیگری است.»
محسن پرویز، سخنگوی وقت انجمن قلم هم در تکمیل این نکته یادآور شده بود: «عرف جامعه‌ی ما این است که کتاب‌ها در جامعه ما بین دو تا چهاربرابر قیمت تمام‌شده برای کتاب، از سوی ناشر قیمت می‌خورد. این یعنی اگر قیمت تمام‌شده اضافه شود، پشت جلد هم بالا می‌رود. اگر قیمت کتاب‌ها امسال به نسبت سال گذشته رشد کرده، دلیلش این است که قیمت هزینه‌ها بالا رفته است؛ چون ضریبی که ناشران محاسبه می‌کنند، ضریب ثابتی دارد. حالا اگر از منظر یک نویسنده به این ماجرا نگاه کنیم، می‌بینیم اگر نویسنده‌ای بخواهد فقط از راه نویسندگی زندگی‌اش را بگذارند و نویسنده‌ی پرکار و خوبی باشد و بتواند سالی یک رمان بنویسد، فکر می‌کنید حق‌التألیف این آدم چقدر می‌شود؟ تیراژ این کتاب‌ها بین هزاروپانصد تا دوهزارتاست که حدودا ۷۵۰۰ تومان قیمت پشت جلد می‌خورد. در نتیجه، حدود یک میلیون و ۵۰۰هزار تومان به عنوان حق‌التألیف برای محصول یک سال تلاش به نویسنده داده می‌شود. آیا واقعا نویسنده می‌تواند با این پول زندگی‌اش را بگذارند؟ به این ترتیب، نویسندگی ما به سوی حرفه‌یی شدن نمی‌رود.»
این گفته‌ها مربوط به زمان و دوره‌ای بود که گفته می‌شد قیمت کتاب در ایران به نسبت دنیا و منطقه پائین‌تر است اما حالا هم که قیمت‌ها افزایشی چندین برابری داشته وضعیت تولید محتوا شاید نه تنها به سمت بهبود نرفته باشد بلکه حتی شاید در حالت بدبینانه بتوان گفت گام یا گام‌هایی هم به سمت عقب برداشته است.
صنعت نشر تحت تاثیر چه عواملی قرار دارد؟
البته وقتی از اقتصاد نشر صحبت می‌کنیم این نکته را هم نباید فراموش کرد که صنعت نشر طیف گسترده‌ای از امور چاپ و نشر و توزیع، به شیوه‌های مختلف را پوشش می‌دهد و محصولات این صنعت تنوع قابل ملاحظه‌ای نظیر کتاب، نشریه، مجله، و روزنامه دارد اما شاید تنها بررسی یکی از ابعاد این صنعت حال و روز بخش‌های دیگر را نیز نمایان کند.
در این میان برخی از مهم‌ترین عواملی که اقتصاد نشر را تحت تاثیر قرار می‌دهند عبارتند از:
۱ .تأثیر عوامل حاکمیتی و کلان کشور
۲ .تأثیر سیاستگذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌های کلان در حوزه نشر
۳ .تأثیر تکنولوژی بر تغییر سبک زندگی
۴ .تأثیر تکنولوژی و تغییر سبک زندگی بر نظام تولید و توزیع کتاب
به‌طور طبیعی هر یک از این شاخص‌ها در وضعیت نشر تاثیری انکارناپذیر دارد اما در مجموع به واسطه اتفاقات رخ داده در عرصه‌های مختلف، امروز شرایط صنعت نشر به سمتی رفته که به زعم کارشناسان این حوزه بسیاری از ناشران اکنون در معرض تهدید افول و ورشکستگی قرار دارند و انتشارات متعددی هستند که تنها به اسم فعال هستند و مدت‌ها است که کتابی نشر نداده‌اند.به عبارت دیگر از سویی حیات و ممات ناشران با اما و اگرهای بسیار مواجه شده و از سوی دیگر انگیزه مولفان تحت تاثیر قرار گرفته است که این موارد در کنار بی حوصله شدن مخاطب امروزی و مباحث اقتصادی همه و همه می‌توانند پیام‌آور فردایی نامشخص در این عرصه باشند.
نظر شما