به گزارش آتیه آنلاین، در ایران نیز با توجه به چالش‌های عمده‌ نظام تأمین اجتماعی، استقرارِ «تأمین اجتماعی چندلایه» در چند سند قانونی و راهبردی مورد توجه جدی قرار گرفته است. برای نمونه، در ماده ۲۷ قانون برنامه پنجم توسعه کشور، بر طراحی و استقرار نظام تأمین اجتماعی چندلایه تاکید شده است.

تأمین اجتماعی چندلایه در اسناد بالادستی

در طول برنامه پنجم و حتی در سال‌های آغازین برنامه ششم توسعه، دولت‌ها اقدامات اجرایی و عملیاتیِ چندانی برای پیاده‌کردن راهبرد برنامه توسعه مبنی بر طراحی و استقرارِ یک نظام تأمین اجتماعی چندلایه صورت ندادند اما فروردین ۱۴۰۱، با ابلاغ سیاست‌های کلی تأمین اجتماعی، استقرار نظام چندلایه تأمین اجتماعی، تبدیل به یک ضرورت فرادستی شد.

در ۲۱ فروردین ۱۴۰۱، رهبر انقلاب در اجرای بند یک اصل ۱۱۰ قانون اساسی و پس از مشورت با مجمع تشخیص مصلحت نظام، سیاست‌های کلی و مصوب تأمین اجتماعی را برای اقدام به رؤسای قوای سه‌گانه و رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام ابلاغ کردند.

در متن سیاست‌های کلی تأمین اجتماعی در ارتباط با ضرورتِ «تأمین اجتماعی برای همگان» آمده است: «ایجاد رفاه عمومی، بر طرف ساختن فقر و محرومیت، حمایت از اقشار و گروههای هدف خدمات اجتماعی از جمله بی‌سرپرستان، از کارافتادگان، معلولان و سالمندان و آنچه از اهداف رفاه و تأمین اجتماعی که در اصول ۳، ۲۱، ۲۸، ۲۹، ۳۱ و ۴۳ قانون اساسی آمده است، اقتضاء می‌کند نظامی کارآمد، توانمندساز، عدالت‌بنیان، کرامت‌بخش و جامع برای تأمین اجتماعی همگان که برگرفته از الگوهای اسلامی- ایرانی و مبتنی بر نظام اداری کارآمد، حذف تشکیلات غیرضرور و رفع تبعیض‌های ناروا و بهره‌گیری از مشارکت‌های مردمی باشد، طراحی و اجرا شود» اما اولین شرطی که برای طراحی این نظام فراگیر در نظر گرفته شده، «استقرار نظام تأمین اجتماعی به صورت جامع، یکپارچه، شفاف، کارآمد، فراگیر و چندلایه» است.

به این ترتیب، طراحی و استقرار نظام تأمین اجتماعی چندلایه و ایجاد رویه‌های قانونی برای استقرار آن، یکی از ارکان اصلی سیاست‌های کلی تأمین اجتماعی است. تأمین اجتماعی چندلایه براساس سطح‌بندی نظام تأمین اجتماعی در کشور عمل می‌کند. حال مساله اینجاست که وظایف هریک از بخش‌های متولیِ امر تأمین اجتماعی برای استقرار این نظام چیست و جایگاه سازمان تأمین اجتماعی در این ساختار کجاست و چه نقشی برعهده دارد؟

سطح بندی نظام تأمین اجتماعی چندلایه

براساس یک گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، ساده‌ترین نوع نظام‌های تأمین اجتماعی چندلایه، شامل سه لایه حمایتی، بیمه‌ای و تکمیلی می‌شوند. لایه اول (حمایتی با مکانیسم بازتوزیع اجباری) اغلب به‌ منظور کاهش فقر (با تاکید بر کاهش فقر مطلق)، عواید و منافع عمومی برای افراد با ویژگی خاص یا تمام افراد جامعه را در نظر می‌گیرد. این عایدی‌ها به طور عمده در زمان افزایش بیکاری یا زمانی که عواید مستمری عمومی کاهش یابد، نقش مهم‌تری ایفا می‌کنند. در جامعه‌ای که جمعیت پیر رو به افزایش است، نقش این لایه حمایتی می‌تواند بیشتر آشکار شود. در واقع جامعه هدف لایه حمایتی، گروه‌های آسیب‌پذیر و کم‌توانی هستند که به دلیل فقدان شغل رسمی، در طول عمر خود از حمایت‌ صندوق‌های بیمه‌ای و بازنشستگی کشور محروم مانده‌اند. نکته اصلی اینجاست که همه این موارد را بخش دولتی اداره می‌کند و به صورت اجباری است.

لایه دوم مرتبط با مشارکت نیروی کار در طرح مستمری خصوصی یا دولتی اجباری یا شبه اجباری است و متمرکز بر جایگزینی درآمد در دوران بازنشستگی است. در این لایه صندوق‌های بیمه بازنشستگی وجود دارند که با دریافت حق بیمه از افراد (مشارکت کارگر و کارفرما)، مزایایی را در دوران بازنشستگی به آنها پرداخت می‌کند. سازمان تأمین اجتماعی با حدود ۴۶ میلیون نفر افراد تحت پوشش در این لایه قرار می‌گیرد و در نهایت لایه سوم شامل پس‌انداز داوطلبانه برای دوران بازنشستگی و یک لایه بیمه‌ای اختیاری و همچنین تکمیل‌کننده دو لایه اول است. هدف ایجاد این لایه نیز ایجاد بسترهایی برای پس‌انداز بیشتر افراد برای دوران بازنشستگی است.

به این ترتیب، در استقرار تأمین اجتماعی چندلایه، دولت و نهادهای مرتبط با بازتوزیع درآمدهای ملی وظیفه اصلی را در ساخت‌یافتگیِ لایه‌ حمایتی دارند –لایه‌ای از نظام تأمین اجتماعی که در ایران غایب است- و قرار نیست صندوق‌های بیمه‌ای مربوط به شاغلان در تأمین منابع مورد نیاز برای حمایت از آحاد مردم نقش داشته باشند.

جایگاه سازمان تأمین اجتماعی

علی‌اکبر عیوضی، دبیر کانون بازنشستگان تأمین اجتماعی استان تهران در این رابطه با اشاره به وظایف دولت در پشتیبانی و اجرای تأمین اجتماعی چندلایه به آتیه آنلاین گفت: تأمین اجتماعی چندلایه و حمایت بیمه‌ای و درمانی از همه شهروندان، موضوع اصل ۲۹ قانون اساسی است که در آن تاکید کرده دولت موظف است به همه شهروندان خدمات درمانی، مستمری، ازکارافتادگی و .... ارائه کند.

به گفته وی، تأمین اجتماعی چندلایه و گسترش نظام تأمین اجتماعی با هدف استقرار لایه حمایتی، ترجمان اجرایی اصل ۲۹ قانون اساسی کشور است.

عیوضی تاکید می‌کند: با این حال باید توجه داشته باشیم سازمان تأمین اجتماعی که از محل حق بیمه‌های کارگران شکل گرفته، موضوع تأمین اجتماعی فراگیر یا چندلایه نیست؛ در واقع میان مفهوم تأمین اجتماعی در نظام فراگیر با سازمانی به نام تأمین اجتماعی که متولی خدمت‌رسانی به یک گروه خاص –کارگران، بازنشستگان و افراد تحت پوشش آن‌ها- است، تفاوت ساختاری وجود دارد بنابراین نباید منابع ریالی سازمان تأمین اجتماعی برای حمایت از گروه‌های خاصِ غیربیمه شده استفاده شود.

او اضافه کرد: وظیفه دولت است که از محل درآمدهای عمومی، آحاد مردم از سالمندان گرفته تا گروه‌های آسیب‌پذیر را تحت پوشش خدمات بیمه‌ای شامل درمان، مستمری و از کارافتادگی قرار دهد؛ در تأمین اجتماعی چندلایه، سازمان تأمین اجتماعی در لایه بیمه‌ای قرار می‌گیرد و باید استقلال نهادی و ساختاری آن حفظ شود.

پس از ابلاغ سیاست‌های کلی تأمین اجتماعی، اقداماتی در جهت استقرار یک نظام تأمین اجتماعی جامع، فراگیر و چندلایه صورت گرفته است؛ تأمین درمان رایگان برای افراد تحت پوشش نهادهای حمایتی مانند کمیته امداد یا گسترش بیمه سلامت را می‌توان ذیل این اقدامات دانست اما هنوز کار تمام نشده است؛ باید سطح‌بندی‌ها و وظایف نهادهای ذیربط به دقت مشخص شود؛ شکی نیست که دولت بایستی در حمایت از گروه‌های بدون بیمه، کمربندها را محکم‌تر ببندند اما قرار نیست سازمان تأمین اجتماعی هزینه این حمایت را عهده‌دار شود.