می توان گفت این جشن بیشتر در شمار جشن های مردمی بوده است تا جشن های دیوانی و رسمی، از همین روست که دامنه برگزاری آن نیز بسیار گسترده است. در این ویژگی می توانیم آن را با جشن و آیین نوروز سنجید که جشن فراگیر و میهنی ایرانیان است.

این جشن به راستی جشن زایش مهر است، از همین روست که آن را یلدا نامیده اند که واژه ای ست سّریانی، به معنی زادن. در این که آن مهر که در این شب می زاید کیست دیدگاه ها و انگاره هایی چند هست که تنها به یکی بسنده می کنم.

«مهر» نامی ست دیگر خورشید را، خورشید در زبان پارسی چندین نام دارد؛ یکی خور است، یکی خورشید است، یکی شید است، یکی هور و نامی دیگر مهر است. مهر در این شب به گونه ای نمادین و رازورانه زاده می شود زیرا این شب، واپسین شب از آذرماه که با پگاهان آن دی ماه آغاز می گیرد شبی است که مهر در آن می زاید.

اگر بخواهیم خواست از این زاییدن را بصورت نماد شناسانه بنگریم نوزایی ست. تو گویی که مهر در این شب باری دیگر از مادر زاده می شود و توش و توانی دیگر بر می یابد. از فردای این شب روزگار نیرومندی و برافزودگی توان خورشید آغاز می شود، خورشید نیرو می گیرد، می افزاید؛ شب توان خود را از دست می دهد، نزار می شود و فرو می کاهد.

این افزایش و کاهش همچنان می پاید تا نخستین روز از بهار و سال نوی ایرانی یا به سخن دیگر نخستین روز از فروردین ماه؛ که در آن خجسته ترین رخداد کیهانی روی می دهد  که آن را ترازمندی بهاری می نامیم. روز و شب هم تراز و یکسان می شوند، در پی آن روز آنچنان بر می افزاید که یکسره بر شب فزونی و چیرگی می گیرد، شب پیوسته کاسته می شود و روشنایی و گرمی که در سامانه های باورشناختی ایرانی پدیده هایی اهورایی و خجسته اند افزونی می یابند. تا زمانی که دیگر بار می رسیم به شب یلدا که درازترین و تیره ترین شب سال است.

از همین روست که ما ایرانیان این نوزایی خورشید را که نزد ما رخدادی ست بسیار فرمند و همایون با گرامیداشت این شب ارج مینهیم  و بزرگ میداریم  و خانی ویژه را می گستریم که خان آیینی این شب است. آنچه بر این خان نیز نهاده می شود به شیوه ای نمادین پیوندی دارد با خورشید. به یکی تنها بسنده  میکنم  که برجسته ترین است ... انار.

انار نماد خورشید است هم در رنگ و هم در ریخت. یکی از رنگهای خورشید سرخی ست ... انار هم سرخ فام است. دو دیگر گردی و گوی‌وارگی آن که آن را با خورشید می پیوندند. در روزگاران نوتر، هندوانه نیز بر این میوه ها افزوده شده است، امامی دانیم هندوانه آنچنان که از نام آن هم آشکار است میوه ای ایرانی نیست و از هند به ایران آورده شده است.

به همین روی فرا رسیدن این شب خجسته نوید آفرین را به همه ایرانیان از هر گروه، در هر جای فرخ باد می گویم و امیدوارم که همه روزهای زندگیشان بخشنده باشند مانند خورشید.