آتیه آنلاین - با نزدیک شدن به ۲۷ مهرماه،‌ بحث‌ها بر سر تمدید تسلیحاتی ایران، هر روز بالاتر می‌گیرد. خصوصا این اتفاق که فقط ۱۶ روز با انتخابات آمریکا فاصله دارد،‌ می‌تواند تاثیرات زیادی در این واقعه داشته باشد. مطابق قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد در مورد برجام (معامله هسته ای)، کلیه اقدامات تحریمی بینالمللی اعمال شده توسط شورای‌امنیت سازمان ملل که از سال ۲۰۰۶ اعمال شده بود، لغو شد. در عین حال، این سند (برجام) ممنوعیت تحویل تجهیزات نظامی سنگین به ایران را برای مدت ۵ سال و سلاح های موشکی و فناوری موشکی به مدت هشت سال حفظ کرد. کارشناسان برجسته مسائل دفاعی بر این باورند که در صورت لغو تحریم‌های تسلیحاتی ایران از سوی شورای امنیت، این کشور پتانسیل تسلیحاتی خود را به شکل چشمگیری تقویت خواهد کرد. احتمال می‌رود به استثنای جنگ‌افزارهای آمریکا و احیانا اروپا، ایران به خرید به روزترین ادوات نظامی از چین و روسیه مبادرت کند. 

ترامپ در صورت شکست،‌ دو ماه رئیس جمهور استنیوزویک در گزارشی که دیروز از امکان لغو تحریم تسلیحاتی ایران منتشر کرده بود،‌ به تحریم‌های یکجانبه آمریکا اشاره کرده و نوشته لغو تحریم تسلیحاتی ممکن است قریب الوقوع باشد، اما اقتصاد فلج شده ایران اکنون با دور جدیدی از تحریمهای آمریکا روبرو است که کشور را از ارتباط با شبکه مالی بینالمللی محروم میکند. در روزهای گذشته ۱۸ بانک  در فهرست سیاه قرار گرفته‌اند. در ادامه گزارش نیوزویک آمده که ایران امیدوار است تا «جو بایدن» در انتخابات ریاست جمهوری آمریکابتواند ترامپ را از قدرت کنار بگذارد. بایدن گفته امیدوار است دوباره به برجام بپیوندد و ممکن است کاهش تحریمها را به عنوان حسننیت روی میز بگذارد. اما کارشناسان هشدار دادهاند که حتی در صورت شکست ترامپ، او همچنان تا دو ماه آینده در کاخ سفید خواهد بود و فشار حداکثری را تعطیل نخواهد کرد. نویسنده گزارش ابراز نگرانی کرده که در این صورت ممکن است که دامنه اقدامات ترامپ اقدامات نظامی (چه متعارف و چه پنهانی) یا تحریمهای بیشتر را هم شامل شود. 

روسیه و چین،‌ حامیان لغو تحریم

«ایگور کوروتچنکو» که از کارشناسان نظامی مطرح در روسیه است، به خبرنگار ایرنا گفته بود، براساس قوانین بینالمللی هیچ ممنوعیتی در مورد همکاری تسلیحاتی با ایران وجود ندارد و روسیه بر این امر مهم تاکید دارد. وی ادامه داد: ایران و روسیه میتوانند همکاری درازمدت در حوزه فنی -نظامی داشته باشند. روسیه می تواند هر چیزی که ممنوع نیست بفروشد و ایران هم هر چیزی که لازم دارد می تواند برای خرید به روسیه پیشنهاد بدهد. همچنین لِوان دژاگاریان، سفیر روسیه در تهران نیز به روزنامه رسالت گفته: «ما اس-۳۰۰ را در اختیار ایران قرار دادیم. اکنون هم روسیه هیچ مشکلی برای تحویل اس-۴۰۰ به ایران ندارد و قبلا هم مشکلی نداشته است. ما از روز اول گفتیم که مشکلی برای فروش سلاح به ایران از ۱۹ اکتبر به بعد وجود نخواهد داشت.»

شورای آتلانتیک هم در گزارشی به قلم جاناتان فولتون عضو ارشد ‌این اندیشکده آمریکایی بررسی چشم‌انداز پایان تحریم تسلیحاتی ایران پرداخت و نوشت: «در شرایطی که ممنوعیت تسلیحاتی ایران در ماه اکتبر به پایان می‌رسد، تلاش‌های آمریکا با هدف تمدید این ممنوعیت با انتقادات بین‌المللی گسترده مواجه شده است. این امر در شرایطی است که روابط میان آمریکا و چین به پایین‌ترین سطح خود طی دهه‌ها تنزل پیدا کرده و دیدگاه‌های پکن در قبال موضوع ایران را از اهمیت بیشتری برخوردار ساخته است. همانگونه که جان آلترمن معاون ارشد اندیشکده مرکز مطالعات راهبردی و بین‌المللی خاطرنشان ساخته، ایران یک کارت مفید برای پکن است که می‌تواند نیروی دریایی آمریکا را در خلیج فارس نگه دارد. این یعنی آمریکا نمی‌تواند محاصره چین را کامل کند. بنابراین، حمایت حداقلی از ایران شیوه کم‌هزینه‌ای است برای آنکه آمریکا در خاورمیانه مشغول باشد. با این حال، با توجه به وخامت روابط میان آمریکا و چین، پکن احتمالاً تمایلی ندارد در ازای چنین بازده ناچیزی خصومت واشنگتن را برانگیزد. نیاز ایران به چین بیش از نیاز چین به ایران است. نیاز چین به برخورداری از یک رابطه کارکردی با آمریکا بیش از نیاز این کشور به رابطه کارکردی با ایران خواهد بود. در نهایت ایران نیاز دارد که نیروی هوایی خود را ارتقا دهد و از مدت‌ها پیش شایعاتی مبنی بر اینکه چین می‌خواهد جنگنده‌های جی-۱۰ به ایران بفروشد، مطرح بود.»

سفر اخیر محمدجواد ظریف به پکن یک هفته مانده به اتمام تحریم تسلیحاتی ایران براساس قطعنامه۲۲۳۱ شورای امنیت انجام شده است، در شرایطی که گفته می‌شود چین و روسیه خود را برای این موعد و فروش سلاح، جنگنده و دیگر ادوات نظامی به ایران آماده کرده‌اند.

همچنین پژوهشگاه دفاع ملی در یک تحلیل راهبردی به اما و اگرهای معامله تسلیحاتی با ایران توسط چین و روسیه اشاره کرده و معتقد است تا انتخابات سوم نوامبر (۱۳ آبان ۱۳۹۹)، چین و روسیه اقدام به فروش سلاح به ایران نخواهند کرد؛ زیرا ممکن است در این صورت واکنش آمریکا تندتر از آن چیزی باشد که آن‌ها فکر می‌کنند. این تحلیلگر نوشته که اگر جو بایدن، رقیب دمکرات ترامپ در انتخابات ریاست‌جمهوری پیروز شود،‌ شاهد فضای متفاوتی خواهیم بود و مسئلۀ فروش تسلیحات چین و روسیه به ایران تحت‌الشعاع بازگشت بایدن به برجام قرار می‌گیرد. در چنین شرایطی دست پکن و مسکو برای انجام معاملات فروش تسلیحات متعارف و محدود با تهران بازتر خواهد بود. اما در صورتی که ترامپ پیروز انتخابات باشد، احتمالاً شاهد بازنگری روسیه و حتی چین در سیاست خارجی‌ نسبت به آمریکا خواهیم بود. به عبارت ساده‌تر مسکو و پکن تلاش خواهند کرد که از تنش‌های گذشته بکاهند و اگر ایران بخواهد به سیاق گذشته سیاست‌هایش را ادامه دهد، این سیاست روسیه و چین می‌تواند به ضرر ایران باشد. در سناریویی دیگر روسیه و چین همراه با تنش‌زدایی با آمریکا، از ایران نیز خواهند خواست که همین کار را انجام دهد.

منطقه،‌ نگران پایان تحریم

جز عربستان و اسرائیل که در سمتی مشابه با آمریکای تحت رهبری ترامپ ایستاده و معتقدند تحریم‌های ایران باید تمدید شود،‌ دیگر قدرت منطقه‌ای که با نگرانی اوضاع را رصد می‌کند ترکیه است. یک مسئله مهم که آنکارا را نگران کرده این است که مسکو ممکن است سامانه‌های تسلیحاتی پیشرفته به ایران بفروشد. ایران از مدت‌ها به دنبال این سامانه‌ها بوده است. ناظران ترک بر این باورند که ایران در حوزه قابلیت‌های هوایی و الکترونیکی پیشرفته کاستی‌هایی دارد، اما روسیه و چین شاید در خصوص تجارت تسلیحاتی با ایران یا فروش فناوری‌های پیشرفته به این کشور عجله به خرج ندهند. اگر روسیه تصمیم بگیرد برخی سامانه‌های پیشرفته ــ نظیر سامانه موشکی ضدهوایی اس ـ ۴۰۰ روسی ــ را به ایران بفروشد، ترکیه از چنین رویدادی استقبال نخواهد کرد. با این وجود، احتمال آن نمی‌رود که آنکارا این مسئله را به بحران مستقیم با مسکو تبدیل کند. چون خریداری سلاح توسط ایران به مثابه تهدید فوری ترکیه نیست. اگر ایران در نهایت به این تسلیحات دست پیدا کند، آنها را علیه قابلیت‌های نظامی آمریکا در خلیجفارس به کار خواهد گرفت. از آن گذشته ترکیه و ایران درگیر مناقشه مستقیم نیستند و این مساله مقامات آنکارا را از درگیری با ایران آسوده می‌کند.

اتحادیه اروپا،‌ مردد در میانه میدان

کشورهای اروپایی که در دو سال و نیم گذشته پس از خروج برجام بیشتر به صحبت‌های دلگرم کننده بسنده کرده‌اند،‌ همچنان تلاش می‌کنند که در میانه تنش ایران و آمریکا جایی برای ایستادن و نظاره کردن پیدا کنند. البته جوزف بورل در روزهای گذشته صحبت از این کرده بود که این اتحادیه همچنان تحریم تسلیحاتی علیه ایران را حفظ خواهد کرد. این در حالی است که اروپا از طرح آمریکا جهت تمدید تحریم تسلیحاتی ایران در شورای امنیت، حمایت نکرده بود. بورل گفته «تحریم‌های جامع تسلیحاتی غیرمرتبط با برجام از سوی اتحادیه اروپا تا سال ۲۰۲۳ ادامه خواهد یافت. نمی‌توان گفت که ما برای زنده نگه داشتن برجام تلاش می‌کنیم و تحریم‌های تسلیحاتی مرتبط با آن را نیز تحمیل می‌کنیم. در این باره، من فکر می‌کنم که بتوانیم همانند ایالات متحده و برخلاف سیزده عضو شورای امنیت سازمان ملل متحد موضع‌گیری کنیم.»

ایران و لیست بلند تجهیزات نظامی

در سالهای پس از انقلاب مدت زمان زیادی نبوده که ایران می‌توانسته سلاح‌های متعارف خریداری کند. یعنی در سال‌های که تحریم هم نبوده،‌ کارشکنی فروشندگان خارجی باعث شده تقاضاهای خرید تسلیحاتی ایران خیلی موفقیت آمیز نباشد. واقعیت این است که بخش عمده‌ای از ناوگان جنگنده‌های ایران، بیش از چهل سال عمر کرده و نیازمند نوسازی است. خرید سامانه‌های دفاعی و پدافندی از جمله گزینه‌های مدنظر ایران برای خرید تجهیزات نظامی است. در همین راستا بود که امیر حاتمی وزیر محترم دفاع در شهریور ماه به دعوت همتای روسی خود از ششمین نمایشگاه و همایش بین المللی نظامی فنی روسیه موسوم به ۲۰-ARMY بازدید کرد. ناظران بر این باورند که ایران در همان زمان لیست خرید خود را به مقامات روسی داده و حالا همگان منتظر روز پایان تحریم و احتمالا روز انتخابات آمریکا هستند. کاظم جلالی سفیر کشورمان در مسکو هم در یک مصاحبه اظهار داشته که روسیه شریک اولویت‌دار برای ایران است و فرصتهای خوبی در این زمینه دارد. 

نشریه تخصصی «فلایت اینترنشنال» در شماره خود در سال ۲۰۱۸، لیستی از تعداد و نوع جنگنده‌های در اختیار ۹۸ کشور دارای نیروی هوایی جهان را منتشر کرده است؛ در این لیست تعداد جنگنده‌های در اختیار نیروی هوایی ایران ۱۸۲ جنگنده ذکر شده که نشان می‌دهد اصلی‌ترین نیاز ایران خرید جنگنده‌های به‌روز و مدرن برای تقویت دفاع هوایی خود خواهد بود.

پایگاه خبری دیپلماسی ایرانی در مطلبی به نقل از هنری بوید، از کارشناسان مرکز بین المللی مطالعات کاربردی در این باره میگوید: «با توجه به این‌که دشمنان ایران یعنی کشورهای عرب حوزه خلیج فارس، امریکا و اسرائیل ممکن است ایران را هدف حملات هوایی قرار دهند، این کشور تلاش خواهد کرد تا سامانه های دفاع هوایی خود را تقویت کند.» یعنی این احتمال هم وجود دارد که ایران سامانه دفاع موشکی پیشرفته اس-۴۰۰ را از روسیه خریداری کند. اگر خرید این سامانه برای ایران بیش از حد گران باشد در آن صورت ممکن است ایران به خرید موشک های دور برد اف دی ۲۰۰۰ فانگ دون از چین مبادرت کند. همچنین ممکن است از روسیه جنگده پیشرفته سوخو-۳۰ و از چین جنگنده جی–۱۰ فایربرد یا جنگنده بمتافکن جی–اف۱۷ که محصول مشترک چین و پاکستان است را خریداری کند. ایران هم اکنون زیر دریایی های ساخت روسیه در اختیار دارد اما این احتمال وجود دارد که از چین زیردریایی یوان که بی صدا ترین زیر دریایی دیزلی – برقی است خریداری کند. اگر ایران بتواند موشک های ضد شناورهای جنگی و باری وای جی – ۱۸ از چین یا سامانه های موشکی سیزلر از روسیه که دریا به خشکی نیز محسوب می شوند خریداری کند، دریانوردی در آب های منطقه برای دشمنان ایران در معرض تهدید قرار خواهد گرفت.»

اما محدودیت بودجه و مشکلات اقتصادی هم نکته‌ای است که نمی‌توان آن را فراموش کرد. احتمالا ایران صنایع دفاعی خود را با ساختن پهپادها، موشک های هدف یاب و قایق های گشتی تندرو تقویت خواهد کرد،‌ اما  به جای خرید انبوهی از جنگافزارها، سعی می‌کند که سلاحهای پیشرفته خریداری کند.  بنابراین می‌توان استراتژی ایران را خرید محدود و بومی‌سازی مدل‌های خارجی پیشرفته اسلحه و تجهیزات نظامی یا اجزای انفرادی آنها باشد.

در نهایت برای رسیدن به نتیجه قطعی باید تا روز ۲۷ مهر (و احتمالا تا ۱۳ آبان) صبر کرد. سناریوهای پیچیده و نامشخصی بر سر راه ایران وجود دارد که هر کدام از آنها وضعیتی نامشخص را به وجود خواهد آورد.