این اثر که نخستین بار در جشنی به مناسبت هفتمین سالگرد انتشار روزنامه ناهید (روزنامه دوستداران رضاشاه با مدیریت محمد ابراهیم ناهید و همکاری عارف قزوینی) در سال ۱۳۰۶ اجرا شد، ‌امروزه به نام بلندآوازه‌ترین هنرمند ایرانی گره خورده است. شعر این اثر توسط ملک‌الشعرا بهار سروده شده و مضمونی سیاسی-اجتماعی دارد. بهار این شعر را  در مورد حوادث استبداد صغیر و به توپ بستن مجلس به دست محمدعلی‌شاه قاجار سروده است. این شعر روایت‌گر گفتگویی است بین شاعر و مرغی در قفس که هر دو ناامید هستند. شاعر از مرغ سحر می‌خواهد که از قفس بیرون بیاید و نغمه‌سرایی کند، اما مرغ محبوس به جای آواز، آه و ناله سر می‌دهد تا جایی که شاعر به تنگ می‌آید و از او می‌خواهد که بس کند.

تاریخچه

نخستین ضبط این تصنیف بر روی صفحه‌های پولیفون در پاییز سال ۱۳۰۶ خورشیدی، با صدای ملوک ضرابی و تار مرتضی نی‌داوود انجام شد. اجرای معروف دیگری که بعدتر در گراند هتل انجام شد توسط قمرالملوک وزیری بود که گفته شده بدون حجاب روی صحنه حاضر شد. این نخستین بار در تاریخ معاصر ایران بود که زنی بی‌حجاب روی صحنه آواز می‌خواند. هر چند مرتضی نی داوود به کلی قضیه خواندن این آهنگ توسط قمر را منکر شده است.

در مورد زمان اصلی سروده شدن شعر مرغ سحر اختلاف نظرات متعددی وجود دارد. برخی آن را مرتبط به اوج حوادث دوران محمد علی‌ شاه قاجار و بسته شدن مجلس شورای ملی و بلاتکلیفی مملکت می‌دانند و برخی معتقدند این سروده در کوران سقوط قاجار و روی کار آمدن پهلوی نوشته شده،‌اما هر چه که هست، از این سروده می‌توان به شرایط غیرعادی سیاسی در کشور پی برد. در سال ۱۳۰۶ که این ترانه برای نخستین بار اجرا شد، نام شاعرش را پنهان کردند. از همین رو، عده‌ای سُرایش آن را به دوره زندان یا تبعید بهار منسوب کرده‌اند که به نظر درست نیست.

متن و آهنگ مرغ سحر

تصنیف «مرغ سحر» را می‌توان سرود شکست آرمان‌ها و شعارهای انقلاب مشروطه دانست.کامیار عابدی، پژوهشگر ادبیات معاصر، معتقد است که «مرغ سحر» ترانهٔ شکست آرمان‌ها و شعارهای انقلاب مشروطه است و از شعارهای پیروان مرام اشتراکی در فضای برخاسته پس از انقلاب در روسیه تزاری تأثیر گرفته ‌است. شعر این تصنیف لحنی انقلابی دارد و بیان آن، همچون اغلب اشعار بهار، ساده و غنی است. با این حال، بر خلاف عمدهٔ اشعار بهار که دارای مفاهیم ملی است، این شعر بیشتر به مفاهیمی چون برابری و شعارهایی شبیه به «مرام اشتراکی» می‌پردازد. در این شعر اشاراتی هم به مفاهیم «خاک توده»، «ارباب» و «زارع» شده است. شعر تصنیف «مرغ سحر» مانند بسیاری از تصنیف‌های آن زمان دارای دو بند است. چیزی که بیشتر ما تا به امروز در آهنگ‌ها شنیده‌ایم بند اول آن بوده که شاعرانه‌تر است. در حالی‌که بند دوم دارای اشارات و مضامین سیاسی و اجتماعی است. در اجراهای اولیه که روی گرامافون منتشر می‌شد، روی دوم صفحه شامل اجرای بند دوم شعر بود. مرتضی نی‌داوود موسیقی این تصنیف را در خانه‌اش در خیابان علاالدوله (فردوسی فعلی) ‌در دستگاه ماهور ساخت.

خوانندگان مرغ سحر

این تصنیف به واسطه محبوبیت و جایگاه تاریخی توسط بسیاری از خوانندگان اجرا شده است. اولین خوانندگان این تصنیف ایران‌الدوله هلن(ایران خانم) و جلال‌الدین تاج‌اصفهانی بودند و نخستین ضبط این تصنیف بر روی صفحه‌ نیز در پاییز سال ۱۳۰۶ خورشیدی با صدای ملوک ضرابی انجام شد. اما اجرایی که باعث معروف شدن این اثر گردید توسط قمرالملوک وزیری در گراند هتل انجام شد، در این اجرا قمرالملوک بدون حجاب روی صحنه حاضر شد که این نخستین بار در تاریخ معاصر ایران بود که زنی بی‌حجاب روی صحنه آواز می‌خواند. در سال‌های اخیر هم استاد فقید محمدرضا شجریان این آهنگ را در کنسرت‌هایشان اجرا کرده بودند. استاد شجریان اولین بار در سال ۱۳۶۹ در کنسرت دانشگاه برکلی به یاد نی‌داوود (که دو روز پیش از این روز درگذشته بود) این قطعه را اجرا کرد و از آن پس نام محمدرضا شجریان با مرغ سحر گره خورد.

از خوانندگان دیگری که این اثر را اجرا کرده‌اند می‌توان به نادر گلچین، هنگامه اخوان،‌شهلا سرشار،‌همایون شجریان،‌ فاضل جمشیدی، سالار عقیلی و مرحوم فرهاد مهراد اشاره کرد. 

شجریان و مرغ سحر

در روزهای میانی مهر که استاد شجریان در بیمارستان جم تهران بستری بود، هواداران ایشان با جمع شدن در مقابل بیمارستان به بازخوانی گروهی آهنگ‌های ایشان می‌پرداختند که مرغ سحر پرتکرارترین آن بود. پیش از این مجله آزما مطلبی را شامل قدرشناسی چند موسیقی‌دان مطرح ایران از وی منتشر کرد و عنوان این مقاله را «مرغ سحر ناله سر کن!» قرار داد.مجله ادبستان فرهنگ و هنر نیز در سال ۱۳۷۲ در مطلبی شجریان و اختلافاتی که با برخی از موسیقی‌دانان ایرانی معاصرش (همچون محمدرضا لطفی) داشته را نقد کرد که در عنوان آن مطلب نیز شجریان با لفظ «مرغ سحر» خطاب شده بود. در سال ۱۳۹۶ سردیس شجریان در همایش سالانهٔ انجمن‌های دوست‌داران حافظ در سمنان رونمایی شد و در این مراسم کیوان ساکت و فاضل جمشیدی تصنیف «مرغ سحر» را به احترام شجریان اجرا کردند.

«مرغ سحر» در کنار سرود «ای ایران (با شعری از استاد گل‌گلاب و آهنگ روح‌الله خالقی)» جایگاهی ویژه را در تاریخ موسیقی ایران از آن خود کرده است. جالب این‌که هر دو این آثار محصول دورانی از تاریخ ایران هستند که هنر و سیاست به شدت با هم تلاقی کرده‌اند. شاید آن زمان که بهار این سروده را بر اساس آهنگی از نی‌داوود می‌سرود،‌تصورش را هم نمی‌کرد که این آهنگ در آینده به اثری جاودان تبدیل شود. آن هم توسط کسی که در آن روزها هنوز به دنیا نیامده بود. استاد شجریان با اینکه آهنگ‌ها و آلبوم‌های فراوانی در عرصه موسیقی عرضه کرد،‌ اما در فرهنگ عامه نام او به مرغ سحر گره خورده و هر کسی در هر جایگاه و سلیقه موسیقایی،‌ او را به این آهنگ به یاد خواهند آورد.

یاد و نام همه این بزرگان جاودانی باد...