به گزارش آتیه آنلاین، محدودیت منابع آب تجدیدپذیر و افزایش تقاضا برای آب، اهمیت و حساسیت حفظ منابع آب را بیشتر کرده است. بنا بر مطالعات انجام‌شده، با توجه به شرایط اقلیمی استان‌های واقع در مناطق گرم و خشک مانند شهر کویری یزد، استفاده بهینه و هوشمند از انرژی ضرورت دارد، لذا با توجه به محدودیت منابع آب کشور، کاهش تلفات در آبیاری فضای سبز و افزایش راندمان آبیاری از اصول اساسی توسعه پایدار محسوب می‌شود.

در اینجا مدیریت مشارکتی و یکپارچه منابع و مصارف آب و ضرورت آن خود را نشان می‌دهد. متاسفانه بهره‌برداری بی‌رویه از آبخوان‌های زیرزمینی در چند دهه اخیر موجب کاهش منابع آب زیرزمینی در اغلب دشت‌های کشور شده که مسائل متعددی مانند افت سطح و کاهش کیفیت آب زیرزمینی و در برخی مناطق فرونشست زمین را به دنبال داشته و در صورت تداوم می‌تواند به نابودی زمین‌های کشاورزی و مهاجرت روستائیان منجر شود.

بررسیها نشان می‌دهد «شدت گرفتن بحران آب»، «تداوم بدمصرفی» و «ضعف در مدیریت منابع آبی»، آینده مبهمی را پیش‌روی جامعه ایران قرار داده و بدمصرفی به‌ عنوان یک آفت فرهنگی از یک سو و اعمال سیاست‌ها و روند غلط در بخش مصرف از سوی دیگر، بحران آب را بیش از گذشته تشدید کرده است.  

با توجه به درگیری کره زمین با خشکسالی و تغییر اقلیم و همچنین تنش‌های آبی‌ گذشته، پدیده جنگ آب و قوت گرفتن خطر و تهدیدات آن در آینده نه چندان دور استفاده از روش‌هایی همچون استفاده از فاضلاب تصفیه شده در کشاورزی، کشت گیاهان دارویی به جای گیاهان آب‌بر، مدیریت آبیاری در کشاورزی، مدیریت هدررفت آب در کانال‌های انتقال آب، امکان به‌کارگیری آب شور در شرایط کم آبی، استفاده از آب‌بندان، جمع‌آوری و استحصال آب باران، استفاده از پساب‌های کشاورزی به منظور اصلاح اراضی بایر، مانیتورینگ مشترکین (AMR) برای مقابله با تلفات ظاهری، استفاده از زهاب شهرها برای آبیاری اراضی پائین‌دست، بازچرخانی و استفاده مجدد از فاضلاب شهری، کمینه‌سازی مصرف آب در بخش صنعتی، اصلاح مدیریت آبیاری سطحی و استفاده از آبیاری موضعی و بسیاری راهکارهای عملی و کاربردی دیگر مورد نیاز و البته ضرورت زمان حاضر است.

مردم آب می‌خواهند!

اهمیت مدیریت مصرف آب در بخش‌های مختلف خانگی، صنعتی و کشاورزی هنگامی بیشتر پدیدار می‌شود که بدانیم در بسیاری از مناطق خشکسالی چهره زشت خود را نشان داده و تغییرات اقلیمی و شرایط خاص آب و هوایی و منابع آب ایران به گونه‌ای رقم خورده که در استان‌هایی مانند بوشهر، خوزستان، سیستان و بلوچستان، یزد و یا خراسان مردم برای دستیابی به آب مصرفی روزانه خود دچار مشکلات عدیده و البته بسیار عجیبی هستند تا جایی که خرداد سال جاری رئیس شورای اسلامی روستای رستمی شهرستان تنگستان در نشست بررسی مشکلات آب شهرها و روستاهای شهرستان تنگستان اعلام کرد: «مشکل آب عمیق است و نباید سطحی به آن نگاه کرد، مشکلی هست که برای همه منطقه تنگستان و خصوصاً جنوب دلوار وجود دارد.» سید نفیسه ابطحی ادامه داد: «آنچه می گویم اغراق نیست و واقعیت منطقه است، اینجا مردم با آب کولر صورتشان را می شویند یا وضو می‌گیرند، این واقعا زیبنده منطقه ما نیست.»

وی همچنین عنوان کرد: «این اغراق نیست و واقعیت منطقه خودمان را می گویم، طرف می‌خواهد صورتش را بشوید باید برود آب کولر را بردارد، می‌خواهد وضو بگیرد باید آب کولر بردارد، این واقعا زیبنده منطقه ما نیست. خواهش می‌کنیم بودجه و اعتباری را برای تامین آب منطقه اختصاص دهید، چرا باید چنین شرایطی ادامه داشته باشد. در خوزستان چندین نفر به خاطر آب تجربه های مرگبار داشتند، آیا باید در منطقه ما هم چنین مشکلی پیش بیاید؟ یا در منطقه ما هم درگیری‌هایی پیش بیاید؟ ما سپر بلای مردم و مسئولین شده ایم. مردم ما مردم با حجب و حیایی هستند، درست است که نمی آیند درب استانداری یا فرمانداری و بخشداری تجمع کنند اما با آب کولر سر می‌کنند، به ما راهکار بدهید آب نداریم و شرایط دشوار است، مردم ما آب می‌خواهند!»

پسربچه‌ای که خوراک گاندوها شد!

همچنین به گفته یکی از نمایندگان استان سیستان و بلوچستان، این منطقه «پایین‌ترین میزان شاخص دسترسی به آب شرب» در کشور را دارد و مرثیه بی‌آبی و لب‌های تشنه این مردم و زنان و کودکانشان فریاد بذل جان در طلب آب شده است، تا جایی که مطهره مرادی، فعال رسانه‌ای و اجتماعی این استان مهر سال جاری در یادداشتی با عنوان مرثیه بی پایان آب در سیستان و بلوچستان نوشت: «تا به‌حال اسم «هوتگ» به گوشتان خورده است، «هوتگ» گودالی است که آب باران در آن جمع می‌شود و انسان‌ها و حیوانات به‌طور مشترک از آن استفاده می‌کنند. بسیاری از مردم روستایی در جنوب استان سیستان و بلوچستان برای تأمین آب مورد نیازشان به همین هوتگ‌ها وابسته‌اند. بسیاری از مردم عزیز ما «حوا» دختر ۱۰ ساله بلوچ را نمی‌شناسند. همان‌که در بخش «پلان» شهرستان چابهار برای سیراب شدن خود و خانواده اش به کنار رودخانه رفت اما با یک دست برگشت. آخر دست دیگرش را گاندوها برده بودند. یا علیرضای یازده ساله؛ همان که حتی به اندازه حوا نیز خوش‌شانس نبود و خوراک همان گاندوها شد.

در سال‌های اخیر حدود ۲۰ کودک در جنوب سیستان و بلوچستان بر اثر غرق شدن در هوتگ‌ها و همچنین حمله گاندوها جان خود را از دست داده‌اند. و این در حالی است که طبق آمار رسمی تنها ۱۹ درصد از ساکنین سیستان و بلوچستان به آب آشامیدنی بهداشتی دسترسی دارند و بیش از ۸۰ درصد شهروندان و ساکنان مناطق روستایی این استان از دسترسی به شبکه آب‌رسانی نیز محرومند. در حال حاضر بیش از ۴۰ روستای شهرستان «هیرمند» واقع در شمال استان سیستان و بلوچستان مشکل آب دارند و ۵۰ درصد روستاهای آن هم اصلاً آب ندارند و با ۵ تانکر به صورت سیار آبرسانی می‌شوند.

شنیدن نام سد «پیشین»، داغ دل روستاییان منطقه بلوچستان را تازه می‌کند. این سد که در ۹ کیلومتری جنوب غربی پیشین و در نزدیکی مرز پاکستان قرار دارد، ۱۷۵ میلیون متر مکعب ظرفیت دارد و از جمله اهداف ساخت آن، تأمین آب کشاورزی و آشامیدنی قید شده اما مسأله اینجاست که ۲۵ سال از افتتاح سد پیشین می‌گذرد ولی روستاهای پایین دست آن همچنان تشنه یک قطره آب هستند. البته وقتی کلانشهر زاهدان با ۶۷۲۵۸۹ نفر جمعیت که از کلان شهری فقط نام آن‌ را یدک می‌کشد، حدود ۳۰ درصد از جمعیتش آب آشامیدنی ندارند و فقط نیمی از مردمش از آب آشامیدنی باکیفیت برخوردار هستند، دیگر تکلیف مناطق دوردست و محروم‌تر روشن است.»

نفت و کرونا هست، امّا آب نیست

و خوزستان، اهواز و غیزانیه... با صدها چاه نفت و غرق در محرومیت. تا جایی که فریاد تشنگی آن تا دورترین نقاط دنیا هم شنیده شد. نوشتن از دردِ مردمِ منطقه‌ای که نفت دارند اما بی آب روزگار می گذرانند، دشوار و همین بس که تشنگی امان‌شان را بریده است. خرداد ۹۹-شایان حاجی‌نجف فعال رسانه‌ای خوزستانی در گزارشی نوشت: «بخش غیزانیه اهواز، با بیش از ۶۰۰ حلقه چاه نفت و مردمی که سال ها است با بی آبی دست و پنجه نرم می کنند و لای کلافِ سَردرگُم لوله های نفت، در جست و جوی آب هستند؛ قطره ای برای حیات! در بحبوحه شیوع ویروس کرونا و وضعیت قرمز خوزستان، بی آبی برای مردم غیزانیه اهواز قوز بالا قوز شده است و گرما نیز داغ روی داغ. در این شرایط، سوم خردادماه بود که صدای اعتراض مردم غیزانیه به شرایط بی آبی بیشتر از همیشه به گوش رسید و تعدادی از اهالی منطقه جاده "اهواز- رامهرمز- امیدیه" را بستند و به این وضعیت اعتراض کردند. مردم منطقه خواسته ای جز آب ندارند و آنچه فریاد می زنند، آب است، آب.  

مردم غیزانیه سال ها است که وعده رسیدن آب به این منطقه را از زمین و زمان شنیده اند و باید دید که چه زمانی قرار است تا از لا به لای کلاف پیچیده لوله های نفتی، لوله های آب و آب به این مردم برسد؛ آبی که می تواند حیات را به این خاک بازگرداند و مُسکنی برای دردهای مردم این منطقه باشد.»

زنگ خطر کم‌آبی و پایان منابع آب

علاوه بر استان‌های جنوبی چون بوشهر و خوزستان و شهرهایی چون اهواز در برخی کلانشهرها همچون تهران و اصفهان نیز زنگ خطر کم‌آبی و پایان منابع آب به صدا درآمده است. با وجود بارش‌های مناسب سال‌های اخیر، وضعیت سفره‌های آب زیرزمینی به دلیل برداشت‌های بی‌رویه در ۱۰ سال گذشته مناسب نیست و با توجه به تبعات تغییر اقلیم و کاهش سرانه آب‌های تجدید پذیر کشور، افزایش میزان مصرف آب نیز باعث بالا رفتن حجم برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی و تشدید شرایط نامناسب در منابع آبی شده است.

رشد روز افزون جمعیت جهان همگام با گسترش فعالیت‌های کشاورزی و صنعتی به منظور افزایش تامین مواد غذایی از یک سو و خشکسالی های پی در پی در سال‌های اخیر از سمت دیگر موجب کاهش منابع موجود آب‌های شیرین است؛ ایران جزو کشورهایی از خاورمیانه است که بین ۲۰ تا ۲۵ درصد کاهش باران سالانه نسبت به میانگین ریزش سالانه سال‌های ۱۹۶۱ تا ۱۹سال ۲۰۵۰ میلادی خواهد داشت علاوه بر این ایران هم اکنون جزو کشورهایی است که برداشت آب از منابع زیرزمینی آن بیش از معیارها و استانداردهای بین‌المللی است

مدیرکل دفتر مدیریت مصرف و ارتقای بهره‌وری آب و آبفای وزارت نیرو تابستان سال گذشته در خصوص اینکه آیا بارش‌های کم نظیر سال آبی جاری نشان از پایان خشکسالی‌ها و رفع تنش‌های آبی دارد، گفت: به هیچ‌وجه نمی‌توان یک سال پربارش را نشانه توقف خشکسالی‌ها و تکرار نشدن سال‌های کم بارش دانست.

بنفشه زهرایی افزود: اکنون هیچ چشم‌انداز مشخصی در خصوص سال آبی بعد که از ابتدای مهرماه ۹۸ آغاز می شود نداریم و نمی‌توان از حالا بگوییم که سالی پربارش و یا نرمال داریم و یا اینکه با سالی خشک و کم بارش مواجه خواهیم شد، از این رو باید منابع آبی مناسبی که در سال آبی جاری در سدهای کشور ذخیره شده را علاوه بر مصارف تابستانی، برای حداقل بخشی از مصارف پاییزه نیز در نظر بگیریم تا اگر سال آبی خشکی در پیش داشتیم، بتوانیم مدیریت بهینه‌ای داشته باشیم.

وی با بیان اینکه ایران در یک منطقه خشک و نیمه‌خشک واقع شده و این واقعیت با یک یا چند سال پربارش تغییر نمی‌کند، گفت: علاوه بر اقلیم کشورمان، عوامل انسان ساخت و پایین بودن بهای آب از جمله عوامل تأثیرگذار بر کم‌آبی بوده، در واقع ما با آب کم در ایران، آنطور که باید به صورت مدیریت شده، رفتار نکرده‌ایم.

تامین آب از اساسی‌ترین دغدغه‌ها و مسائل دولت‌ها در حال حاضر و آینده است که به همین منظور سرمایه‌گذاری کلانی در این بخش انجام شده ولی باید پذیرفت یکی از راهکارهای اصلی کاربرد زنجیره متناسب با تغییر کیفیت آن در بخش های متنوع مصرف است. در این راستا ضرورت دارد که دستورالعمل های کاربردی و توصیه های ضروری ارائه شده توسط کارشناسان و مدیران آن بخش‌ به کار گرفته شود. نمونه‌ای از این روش ها استفاده از آب خاکستری یا فاضلاب در فعالیت‌هایی همچون کشاورزی و باغبانی و همچنین بهره‌برداری از پساب های بازیافتی در کشاورزی و شیلات به عنوان بخشی از آب‌های غیرمتعارف که می‌تواند کاربرد بسیاری در صرفه جویی مصرف آب داشته باشد.

بیش از یک دهه است که خشکسالی ردپای عمیقی در گوشه گوشه ایران بر جای گذاشته و به چالشی بزرگ تبدیل شده و با توجه به این موضوع نیاز است که مردم با راه‌کارهای مدیریت مصرف آب در کاربری های غیرخانگی و خانگی و نیز راه‌کارهای عمومی مدیریت مصرف آب آشنا شوند. در این راستا تجهیزات کاهنده مصرف آب ابزارهایی هستند که با به‌کارگیری آنها، حجم آب مصرفی بدون ایجاد کوچک‌ترین مشکل برای مشترکان به شکل قابل توجهی کاهش یافته و در اقلیم خشک و نیمه خشک ایران نقش بسزایی در صرفه‌جویی مصرف آب خواهد داشت.

آنچه مهم است اینکه امروز از مقابله با خشکسالی به سازگاری با آن رسیده ایم و در حال آزمون و خطا در مسیرهای ممکن و اجرای راهکارهای سازگار شدن با شرایط موجود هستیم لذا نیاز است برای تداوم این حرکت مهم و مثبت در تغییر نگاه به مسائل آب ضمن اجتناب از مصوبات بی‌اثر، کم اثر و یا حتی مخرب، از نگاه و تأکید بر جنبه سیاسی مسائل آب پرهیز کرده و مانع از آسیب دیدن و یا نادیده گرفتن ساختارهای مرتبط با اجتماع و محیط‌زیست شویم.

گزارش از «زهره عرب»؛ خبرنگار ایسنا بوشهر