ایران به گواه برآوردهای اولیه، پتانسیل ایجاد ۸۰ هزار مگاوات نیروگاه تجدیدپذیر را دارد، اما با وجود تأکید فراوان در برنامه‌های توسعه‌ای برای تولید انرژی از خورشید و باد، تاکنون ما به اندازه یک درصد از توان تولید کشور در این حوزه استفاده کرده‌ایم. آن‌طور که آرش شجاعی دبیر انرژی تجدیدپذیر می‌گوید دولت سیزدهم گامی بسیار بلند در این حوزه برداشته و هدفگذاری ایجاد ۱۰ هزار مگاوات انرژی تجدیدپذیر را برای یک دوره چهار ساله انجام داده است؛ اقدامی که او هم بر دشواری محقق شدن آن اشاره می‌کند، اما بر این باور است که با برنامه مناسب، می‌توان به این هدف دست یافت. به گفته شجاعی، با فعال شدن انرژی تجدیدپذیر در کشور اشتغال مناسبی هم در حوزه مجموعه‌های سازنده توربین‌های بادی و پنل‌های خورشیدی ایجاد خواهد شد و صنعت بومی تجدیدپذیر در ایران شکل خواهد گرفت. حمیدرضا صالحی رئیس کمیسیون تجدیدپذیر سندیکای برق نیز ارزان بودن نرخ سوخت‌های فسیلی را مهمترین مانع پیش روی انرژی تجدیدپذیر دانسته و بر این باور است که اگر خرید تضمینی برق پاک به صورت دلاری انجام شود، سرمایه‌گذاران خارجی جذب بازار ایران شده و مشکل کمبود سرمایه‌ در این حوزه نیز حل خواهد شد.

برق تجدیدپذیر، صنعتی نوپا و رو به رشد در سطح جهان است. در حالی که منابع انرژی فسیلی در دنیا رو به کاهش است، تأمین برق از منابع لایزال طبیعی برای رفع نیازهای زندگی مدرن امروزی، دریچه‌های روشنی را به روی بشر که روزبه‌روز به تکنولوژی وابسته‌تر می‌شود، گشوده است. بسیاری از کشورهای جهان از جمله همسایه‌های ایران، سرمایه‌گذاری زیادی را بر روی برق تجدیدپذیر انجام داده‌اند.

ایران هم بعد از امضای برجام، شاهد صف کشیدن سرمایه‌گذاران خارجی برای سرمایه‌گذاری در این حوزه بود اما این همه اشتیاق به نتیجه چندان مطلوبی نرسید؛ زیرا ما در حوزه برق تجدیدپذیر از اهداف تعیین شده در برنامه‌های توسعه‌ای عقب‌تر هستیم.

۹۰۴ مگاوات ظرفیت نصب شده تجدیدپذیر در کشور

آن‌طور که آرش شجاعی، دبیر انجمن انرژی‌های تجدیدپذیر به آتیه‌نو می‌گوید؛ تا پایان مهرماه سال ۱۴۰۰،   تقریباً ۹۰۴ مگاوات برق تجدیدپذیر در کشور نصب شده که ۵۰ درصد آن برق خورشیدی و آن ۳۴ درصد بادی است؛ یعنی ما در کشور ۴۵۵ مگاوات نیروگاه برق خورشیدی و ۳۱۰ مگاوات نیروگاه بادی داریم. دیگر ظرفیت نصب شده منابع تجدیدپذیر نیز شامل انواع دیگری از انرژی‌های تجدیدپذیر مانند زیست‌توده، برق آبی کوچک، بازیافت تلفات حرارتی و توربین‌های انبساطی است.

او ادامه می‌دهد: «کشور ما، موقعیت بسیار مناسبی برای استفاده از پتانسیل انرژی تجدیدپذیر دارد. ما بیش از ۳۰۰ روز آفتابی داریم که تأمین برق از انرژی خورشیدی را در جایگاه مناسبی قرار می‌دهد. بدترین جای کشور ما که به لحاظ انرژی خورشیدی در شمال کشور واقع است و تعداد روزهای ابری زیادی دارد از بهترین جای کشورهای اروپایی شرایط بهتری از لحاظ تولید انرژی خورشیدی دارد.»

شجاعی بیان می‌کند: «مطالعات اولیه سازمان انرژی تجدیدپذیر نشان می‌دهد که در ۴۵ سایت متعلق به ۲۶ منطقه کشور، پتانسیل ایجاد نیروگاه بادی وجود دارد و توان تولید و قابلیت استحصال در این مناطق بالغ بر ۴۰ هزار مگاوات تخمین زده می‌شود.»

او اضافه می‌کند: «انرژی برق ‌آبی، زمین گرمایی، پیل سوختی، زیست‌توده و غیره هم دیگر انواع انرژی تجدیدپذیر هستند که در ایران قابلیت استفاده دارند. انرژی زیست‌توده به خاطر مشکلات زیست‌محیطی که دفع زباله در کشور بخصوص شمال ایران دارد، می‌تواند کمک کند تا معضل زباله در شهرهای مختلف حل شود. البته این مسأله نیازمند حمایت از صنعت و سرمایه‌گذاران آن است.»

تحریم و نوسانات نرخ ارز؛ عوامل نرسیدن به هدف

به گفته دبیر انجمن انرژی‌های تجدیدپذیر، سیاست‌های وزارت نیرو مبنی بر حمایت از توسعه انرژی تجدیدپذیر و سرمایه‌گذاری در این حوزه، از سال ۱۳۹۴ ابلاغ شده است. حمایت‌های خوبی در این حوزه اتفاق افتاده است، اما به دلایل مختلف از جمله تحریم و نوسانات نرخ ارز، نتوانستیم به چشم‌اندازهای برنامه پنجم و ششم توسعه برسیم. او اضافه می‌کند: «نوسان نرخ ارز و تورم سال‌های گذشته باعث کاهش جذابیت سرمایه‌گذاری در این حوزه شده است. همگام با افزایش تورم، نرخ ارز پایه خرید تضمینی برق تجدیدپذیر افزایش نیافت و جذابیت سرمایه‌گذاری در این سال‌ها روز به روز کمتر شد. این مسأله باعث شد تقریباً سرمایه‌گذاران رغبتی به سرمایه‌گذاری نداشته باشند. به این ترتیب هر سال قرار بود در ایران هزار مگاوات برق تجدیدپذیر تولید کنیم اما بعد از هفت سال، کمتر از هزار مگاوات انرژی تجدیدپذیر در کشور داریم.»

شجاعی، عدم تکافوی بودجه تخصیص داده شده برای خرید تضمینی برق را چالش دیگری می‌داند که منجر به عدم پیشرفت کشور در سال‌های گذشته در حوزه تجدیدپذیر شده است. او اضافه می‌کند: «تنها بازاری که دولت برای توسعه انرژی تجدیدپذیر داشته و تنها سیاستی که دولت در این سال‌ها دنبال کرده، خرید تضمینی برق بود، اما به خاطر ظرفیت محدودی که این سیاست دارد، قوه مجریه نتوانست آن‌طور که باید به توسعه انرژی تجدیدپذیر کمک کند. ما باید سبدی برای توسعه و حمایت از انرژی تجدیدپذیر داشته باشیم که متأسفانه در سال‌های اخیر این اتفاق نیفتاده است.»

دبیر انجمن انرژی‌های تجدیدپذیر می‌گوید: «تحریم‌های بین‌المللی، مشکلاتی برای واردات تجهیزات تجدیدپذیر به کشور ایجاد کرد. این مسأله نیز مزید بر علت شد که سرمایه‌گذاران خارجی که بعد از برجام به شدت علاقمند به حضور در بازار انرژی تجدیدپذیر ایران بودند، فعالیت دیگری نداشته باشند و اکثرا مزارع خود را تعطیل کنند یا با همان سرمایه‌گذاری جزئی قبلی به کارشان ادامه دهند.»

او عنوان می‌کند: «عدم اعتماد نظام بانکی و مؤسسات اعتباری کشور برای ارائه وام و تسهیلات در این حوزه و همچنین عدم پذیرش قرارداد خرید تضمینی برق به‌ عنوان ضمانت از سوی بانک‌ها، از دیگر عواملی است که در چند سال گذشته باعث توسعه نیافتن انرژی تجدیدپذیر و تأمین مالی در این حوزه شده است.»

گام بلند دولت سیزدهم در حوزه انرژی تجدیدپذیر

به گفته شجاعی با روی کار آمدن دولت سیزدهم و ابلاغ سیاست‌های وزارت نیرو مبنی بر ۱۰ هزار مگاوات توسعه انرژی تجدیدپذیر در کشور، چشم‌انداز خوبی برای فعالان این حوزه ترسیم شد.

او ادامه می‌دهد: «سیاست وزارت نیرو که توسعه نرخ تجدیدپذیر است، جای امیدواری دارد؛ اما به خاطر مشکلات سال‌های گذشته و عدم جذابیتی که با وضعیت فعلی و نرخ‌های فعلی برای توسعه انرژی تجدیدپذیر وجود دارد، سرمایه‌گذاران کمتری رغبت دارند به این حوزه وارد شوند؛ بنابراین رسیدن به هدف تعیین شده در چهار سال آینده، شاید مشکل باشد.»

دبیر انجمن انرژی‌های تجدیدپذیر عنوان می‌کند: «سیاست کمکی که وزارت نیرو می‌تواند برای رسیدن به ایجاد ۱۰ هزار مگاوات انرژی تجدیدپذیر در پیش گیرد، استفاده از ظرفیت سوخت صرفه‌جویی شده و ظرفیت‌های قانونی در این حوزه است؛ به انضمام اینکه با توجه به الزام صنایع بزرگ برای تأمین برق مصرفی از محل انرژی تجدیدپذیر، ورود صنایع بزرگ به این حوزه می‌تواند منبع دیگری برای توسعه انرژی تجدیدپذیر شود.» او یادآور می‌شود: «توسعه بازار انرژی تجدیدپذیر هم در دستیابی به اهداف کمک خواهد کرد. توسعه این بازار می‌تواند منجر به بومی‌سازی تجهیزات مربوط به تجدیدپذیر و توسعه صنعت این حوزه در کشور شود و زمینه اشتغالزایی بیشتری را در ایران فراهم کند. به این ترتیب صنایعی که مرتبط با توسعه توربین بادی هستند، گسترش می‌یابد یا زنجیره تولید پنل خورشیدی در کشور با توسعه بازار این حوزه شکل می‌گیرد و در نهایت به صنعت بومی انرژی تجدیدپذیر در کشور دست خواهیم یافت. این مسأله در گرو توسعه بازار و ایجاد تقاضا برای این صنعت است که می‌تواند به اشتغال‌زایی کمک کند.»

جایگاه نامناسب ایران در انرژی تجدیدپذیر

حمیدرضا صالحی رئیس کمیسیون انرژی تجدیدپذیر سندیکای صنعت برق نیز در گفت‌وگو با آتیه‌نو، جایگاه ایران در حوزه تجدیدپذیر را نسبت به دیگر کشورهای جهان نامناسب توصیف کرد.

او می‌گوید: «در بسیاری از کشورها ۵۰ درصد قدرت نصب شده نیروگاهی مربوط به تجدیدپذیر است. در برخی کشورها به ۲۰ درصد رسیده‌اند. کشورهای مشابه ما مرز ۱۰ درصد توان نصب شده را گذرانده‌اند، اما ما هنوز یک درصد از توان نصب شده‌مان مربوط به برق تجدیدپذیر است.» صالحی بیان می‌کند: «به رغم اینکه یک پتانسیل بزرگی به اندازه ۸۰ هزار مگاوات در ایران، ظرفیت تولید برق تجدیدپذیر داریم که ۴۰ هزار مگاوات آن از محل برق بادی مخصوصاً در شرق کشور است، اما شرایط مناسبی در استفاده از این توان نداریم.» او ادامه می‌دهد: «تونل‌های باد بسیار عظیمی در شرق کشور وجود دارد و می‌تواند تبدیل به نیروگاه بادی شود. همچنین نیروگاه‌های دیگری که در تاکستان یا منجیل گیلان وجود دارد، پتانسیل بادی بسیار خوبی است. محل‌های جدیدی نیز اخیراً شناسایی شده است. در واقع اطلس پتانسیل‌های بادی کشور قدیمی است و به روز نیست. عدد اعلام شده می‌تواند با به روز شدن اطلاعات بیشتر نیز شود.» رئیس کمیسیون انرژی تجدیدپذیر سندیکای صنعت برق عنوان می‌کند: «ما در بخش خورشیدی نیز به اندازه ۳۵ تا ۴۰ هزار مگاوات ظرفیت نیروگاه خورشیدی و از لحاظ تشعشع و دیگر پارامترها نیز وضعیت بهتری نسبت به اروپا داریم.»

ارزان بودن سوخت فسیلی؛ مهمترین معضل پیش رو

صالحی ارزان بودن انرژی خورشیدی را مهمترین معضل پیش روی انرژی تجدیدپذیر در ایران معرفی می‌کند. او می‌گوید: «وقتی گاز ارزان است، کسی سراغ انرژی تجدیدپذیر نمی‌رود. من به خاطر می‌آورم که ۱۷ سال پیش وقتی موضوع تجدیدپذیرها را دنبال می‌کردم، یکی از مدیران ارشد وزارت نیرو گفت وقتی گاز ارزان داریم، چرا دنبال تجدیدپذیر هستید.»

رئیس کمیسیون انرژی تجدیدپذیر سندیکای صنعت برق اضافه می‌کند: «دایره افرادی که با آن تفکر بودند، هنوز هم در بدنه وزارت نیرو وجود دارند و برق تجدیدپذیر را یک پدیده فانتزی و لاکچری حساب می‌کنند.» او تأکید می‌کند: «ما هنوز در ابتدای راه توسعه تجدیدپذیرها قرار داریم. باید این صنعت را با روش‌های مناسب حمایت کنیم تا این تجارت شکل گیرد و در سطوح مختلف جامعه و فرهنگ، جا افتد. به این ترتیب ما می‌توانیم شاهد افزایش تجارت در این حوزه باشیم. با افزایش تجارت، قیمت تمام شده پایین می‌آید و به تدریج در نقاط مختلف کشور از انرژی تجدیدپذیر به جای سوخت فسیلی استفاده خواهد شد.» صالحی بیان می‌کند: «افرادی که مخالف انرژی تجدیدپذیر بودند و هستند، تصور نمی‌کردند موضوع گرمایش زمین و استفاده از سوخت‌هایی که کربن در کشور ایجاد می‌کند، روزی مشکل‌ساز شود. نهادهای بین‌المللی که در قالب کاپ‌های مختلف هر سال در دنیا نشست برگزار می‌کنند، حتماً ما را رصد می‌کنند و به این خاطر که ایران یکی از تولیدکنندگان بزرگ کربن در جهان و جزء ۱۰ کشور تولیدکننده کربن است، کشور ما را روزی جریمه خواهند کرد.»

او ادامه می‌دهد: «همه این مسائل دست به دست هم می‌دهند تا ثابت کنند ما نیازمند برق پاک هستیم. اخیراً متوجه شدیم که با کمبود گاز در کشور مواجه هستیم و از مازوت - که سوخت آلاینده‌ای است - استفاده می‌کنیم. این مسائل نشان می‌دهد باید به سمت انرژی پاک و استفاده از ظرفیت‌هایی که داریم، حرکت کنیم و عقب‌ماندگی خود را خیلی سریع جبران کنیم.» رئیس کمیسیون انرژی تجدیدپذیر سندیکای صنعت برق، نقش دولت در بسترسازی مناسب برای تجدیدپذیرها را بسیار مهم توصیف ‌کرد.

او می‌گوید: «دولت باید یارانه‌هایی در سال‌های اول بدهد تا این کسب‌وکار رونق گرفته و جا بیفتد. مطمئن باشید طی سال‌های آتی به دلیل ارزان شدن برق تجدیدپذیر، حتماً این تکنولوژی جا می‌افتد. طی سال‌های اخیر شاهد بودیم که هزینه تمام شده تولید برق تجدیدپذیر برای یک مگاوات انرژی خورشیدی از یک میلیارد دلار به ۵۰۰ هزار دلار رسیده و قطعاً این رقم کمتر نیز خواهد شد.» صالحی عنوان می‌کند: «با تکنولوژی و تحقیق و توسعه‌ای که در دنیا انجام شده، قیمت تمام شده تولید برق تجدیدپذیر قطعاً پایین و پایین‌تر می‌آید و ما هم اگر در این مسیر حرکت و جذابیت یارانه‌ای ایجاد کنیم به کمک مردم، کسب‌وکارهای تجدیدپذیر شکل می‌گیرد. ما در ابتدا می‌توانیم از روی سقف خانه‌ها شروع کنیم. هر خانواده در این کار می‌تواند مشارکت کند. باید به آنها وام ریالی ارزان بدهیم و قطعاً به این ترتیب، توسعه انرژی تجدیدپذیر به صرفه خواهد بود.»

او پیشنهاد می‌دهد که دولت منابع توسعه انرژی تجدیدپذیر و وام‌های مربوطه را از محل صندوق توسعه ملی تأمین کند. این مبالغ قابل بازگشت به صندوق نیز هستند. رئیس کمیسیون انرژی تجدیدپذیر سندیکای صنعت برق می‌گوید: «طبق قانون صنایع بزرگ باید ۲۰ تا ۳۰ درصد برق مصرفی خود را از محل تجدیدپذیرها تأمین کنند. ادارات دولتی قانونی دارند که باید روی سقف ساختمان‌های خود را پنل خورشیدی نصب کنند و حتماً تا ۲۰ درصد مصرف، از محل انرژی تجدیدپذیر نیازهای خود را برطرف کنند. در بودجه آنها این مسأله دیده شده و حتماً می‌توانند این کار را انجام دهند.»

او ادامه می‌دهد: «باید برای ایجاد نیروگاه‌های تجدیدپذیر در ابعاد بزرگتر، برق تولید شده را به صورت ارزی خریداری کنیم. وقتی خرید برق ارزی باشد، سرمایه‌گذارها ورود به این حوزه برای‌شان جذاب می‌شود؛ زیرا ثبات اقتصادی از برگشت پول سرمایه‌گذاری برای آنها ایجاد می‌شود. حتی در چنین شرایطی ما می‌توانیم شاهد باشیم که سرمایه‌گذاری مستقیم از خارج هم صورت گیرد. وقتی خرید ارزی نیروگاه خورشیدی جا بیفتد، به صورت (BOO) قرارداد بسته و سرمایه‌گذار خارجی هم به ایران پول می‌آورد. به این ترتیب، مشکل سرمایه‌گذاری در کشور نیز حل شده، جبران عقب‌ماندگی در بخش تجدیدپذیر رخ می‌دهد و مسأله کمبود سوخت‌های فسیلی نیز در کمترین زمان حل‌وفصل می‌شود.»