به گزارش آتیه آنلاین، چندی پیش روزنامه القدس العربی در خبری به نقل از حیدر مجید، سخنگوی دبیرخانه کابینه عراق اعلام کرد، سران اردن، عراق و مصر در سه ماه اول سال ۲۰۲۱ نشستی را در بغداد برگزار خواهند کرد. کمی آنطرف‌تر، شورای هماهنگی سه‌جانبه در قاهره برگزار شد و بر لزوم تسریع در اجرای هرچه سریع‌تر توافق‌های امضا شده میان سه کشور در دوره‌های سابق تأکید کرد.

این دو خبر بسیار مهم در حالی مخابره می‌شود که دولت جدید عراق به مرکزیت «مصطفی الکاظمی» از زمان تشکیل در ماه اکتبر، تلاش می‌کند که با تغییر سیاست خارجی خود، روابط با کشورهای عربی به ویژه کشورهای حاشیه خلیج فارس را بهبود بخشد. اگر به سوابق رجوع کنیم می‌بینیم که حیدر العبادی، نخست‌وزیر سابق عراق طی سال‌های اخیر سعی کرد که روابط با کشورهای عربی را پس از سالها تنش، مجدداً به حالت عادی برگرداند. از منظری دیگر برهم صالح، که در ماه اکتبر سال 2018 به سمت ریاست جمهوری عراق انتخاب شده و نخستین سفر خارجی خود را به کشورهای حوزه خلیج فارس، اردن و مصر انجام داد. اما حالا نوبت به «مصطفی الکاظمی» رسیده است و سیاستمداران فعلی بغداد با رویکردی جدید در حوزه روابط خارجی عراق هم به دنبال کسب حداکثر امتیاز در میانة تقابل تهران با واشنگتن هستند. از سوی دیگر برخی کارشناسان مسائل عراق معتقدند بغداد در کنار روابط گسترده سیاسی و اقتصادی با ایران، رویکرد جدیدی مبنی بر یافتن شرکای جدید برای بازسازی روابط سیاسی – اقتصادی خود با اعراب را در دستور کار قرار دادند.

بازخوانی یک پرونده

روابط میان عراق و بسیاری از کشورهای عربی، از جمله کشورهای حاشیه خلیج‌فارس، مصر و سوریه و حتی اردن به دنبال حمله صدام حسین به کویت در اوایل دهه 90 میلادی قطع شد اما در حال حاضر بغداد به دنبال ترمیم و ایجاد روابط استراتژیک بلند مدت با کشورهای حوزه خلیج فارس، بر اساس احترام متقابل است. در این بین برخی تحلیلگران غربی با اشاره به اشغال عراق از سوی ایالات متحده معتقدند عادی‌سازی روابط میان عراق و کشورهای عربی پس از سقوط صدام به دست آمریکا در سال 2003 آغاز شد، اما به دلیل حضور پررنگ ایران در عراق پیشرفت این روند کُند بوده است. در واقع برخی تحلیلگران بر این باورند که وجود تهران به عنوان موثرترین بازیگر در مسائل عراق و همچنین مناسبات اقتصادی حیاتی و گسترده با بغداد، باعث شد که نقش اعراب و به خصوص کشورهای حاشیه خلیج فارس در روند بازسازی روابط آنگونه که دلخواه آنها بوده پیش نرود.

این تحلیل‌ها در حالی مطرح میشود که کشورهای عربی به‌ خصوص عربستان، اردن و مصر تلاش دارند عراق را از حوزه اعتقادی، به فضای ارتجاعی با درون مایة عربی بکشانند تا به ‌این‌ترتیب فاصله بین تهران و بغداد را به لحاظ سیاسی و ایدئولوژیک افزایش دهند. اقدامی که هدف از انجام آن افزایش هزینه برای ایران در تقابل با واشنگتن به علاوه ایجاد بستر مناسب برای رشد تعاملات اقتصادی میان اعراب با عراق و در نهایت استفاده از این امکان اقتصادی برای کنترل و مدیریت روابط تهران - بغداد است. به عبارت ساده‌تر، کشورهای عربی منطقه به دنبال آن هستند که ساختار سیاسی ایران در عراق را با چالش اقتصادی و همچنین کاهش اثرگذاری سیاسی در تنش با آمریکایی‌ها روبه‌رو کنند.

بازتعریف روابط

در این رابطه سفر اخیر مصطفی الکاظمی، نخست‌وزیر عراق به واشنگتن برای دیدار با دونالد ترامپ و عقد  قراردادهای نفتی یکی از مهمترین وقایعی بود که توجه همگان را به خود جلب کرد. اما مهتر از این رویداد سیاسی، سفر وی به اردن و دیدار با ملک عبدالله دوم پادشاه این کشور و عبدالفتاح السیسی، رئیس‌جمهور مصر در چارچوب یک سری از رویکردهای جدید منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای است که قابلیت تجزیه و تحلیل دارد.

برخی ناظران مسائل بین‌الملل بر این باورند که اقدامات وزیر خارجه آمریکا در موضوع عادی‌سازی روابط میان اعراب با رژیم صهیونیستی از شکل‌گیری بلوک‌بندی جدید در خاورمیانه حکایت دارد و در این پروژه عراق به عنوان مرکز ثقل خاورمیانه که از اهمیت خاصی برای ایران برخوردار است باید از مدار ائتلاف اعتقادی و مقاومت خارج شده و به ائتلاف عبری - عربی با محوریت آمریکا بپیوندد.

برخی تحلیلگران با اشاره به اقدامات آمریکا و اسرائیل و حضور نماینده سعودی در جلسات آنها معتقدند نقش جمهوری اسلامی ایران در جنگ با داعش و حضور پررنگ ایران در دو بستر عتبات عالیات و محور مقاومت در کنار شیعیان عراق، باعث شده که طراحان ائتلاف عبری- عربی- غربی از وابستگی ملت عراق به تهران و میزان چسبندگی آنها از حضور ایران در بحران تروریسم تکفیری نگران باشند. بر همین اساس نقش ریاض را کمرنگ و قاهره را به عنوان بازیگر جایگزین سعودی پررنگ جلوه می‌دهند.

قاهره، میدان‌دار اصلی

این در حالی است که چهارشنبه گذشته یک هیات وزارتی چهار نفره به ریاست «خالد نجم البتال» وزیر برنامه‌ریزی عراق و متشکل از وزیران بهداشت، تجارت و صنعت این کشور وارد قاهره شد تا هفت یادداشت تفاهم برای فعال‌سازی طرح‌های متوقف شده در عراق، پروژه‌ها و پروتکل‌های فرهنگی، علمی، توسعه و کشاورزی امضا کند. همچنین اجرایی کردن یادداشت تفاهم‌های امضا شده در سفر اخیر نخست‌وزیر مصر و هیات همراهش به بغداد، در دستور کار این هیات قرار داشت.

هیات وزارتی عراقی در جریان سفر خود به قاهره، دیدارهای دوجانبه‌ای با وزرای مصری از جمله وزیران بهداشت، برق، کشاورزی، صنعت و معدن، بازسازی و مسکن و مهاجرت و نیز رئیس سازمان ملی سرمایه‌گذاری این کشور برگزار کرد و بازدیدهای میدانی از تعدادی از پروژه‌های مهم در بخش‌های زیربنایی، جاده، پل‌سازی، برق، کشاورزی و سرمایه‌گذاری مصر داشت. وزیر برنامه‌ریزی عراق در این خصوص گفته است که «کشورش می‌تواند از تجربه مصر استفاده کند و نتایج این سفر بازتاب مثبتی بر روابط دو کشور دارد و درها به روی دوطرف بدون سقف زمانی، باز است». نکته دیگر این است که مصر و عراق در این سفر، توافقنامه همکاری علمی و فرهنگی در زمینه آموزش عالی را برای سالهای ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۳ میلادی به امضا رساندند.

اردن، خزنده اما آشکار

از سوی دیگر همزمان با حضور هیات عراقی در مصر، یک هیات از وزیران اردنی برای شرکت در نشست وزاری مصر و عراق وارد قاهره شد. این نشست وزارتی مشترک به ریاست مصطفی المدبولی، نخست وزیر مصر برگزار شد و وی در جریان آن، بر لزوم تسریع در اتمام پروژه‌های مشترک بین سه کشور در سایه چالش‌های منطقه عربی و نیز علاقه دوچندان قاهره به پیشبرد افق‌های همکاری در چارچوب سازوکار سه جانبه تاکید کرد.

بررسی سابقه‌ها به ما نشان می‌دهد که شهر اَمان (پایتخت اردن) چهارم شهریور سال جاری شاهد برگزاری نشست سه جانبه «عبدالله دوم» پادشاه این کشور، «مصطفی الکاظمی» نخست‌وزیر عراق و «عبدالفتاح السیسی» رئیس جمهوری مصر بود که طی آن، همکاری منطقه‌ای و در صدر آن مسئله فلسطین و هماهنگی برای مقابله با شیوع «کرونا» مورد بحث قرار گرفت. اردن، عراق و مصر تاکنون سه نشست در سطح سران برگزار کرده‌اند که نخستین نشست در ماه مارس سال ۲۰۱۹ میلادی در قاهره، دومین نشست در ماه سپتامبر همان سال در آمریکا و سومین نشست مردادماه گذشته، در امان برگزار شد. اینکه چرا نام اردن همانند گذشته در این مناسبات کمرنگ دیده می‌شود، موضوعی است که به راهبردهای خارجی این کشور باز می‌گردد؛ چراکه اردن به دلیل ارتباط تنگاتنگ و ریشه‌ای با بریتانیا، از گذشته تا حال به عنوان «پیمانکار خاموش منطقه» شناخته می‌شود. به عبارتی ساده‌تر این کشور گام‌های خود را محافظه‌کارانه بر می‌دارد.

نشست سه جانبه با محوریت افزایش مناسبات و تقویت همکاری‌ها اولین مورد نبوده است و در دور گذشته، اَمان میزبان نشست سران سه کشور برای هماهنگی مواضع درباره مسائل منطقه و تقویت همکاری اقتصادی و تجاری بود. همچنین اخیراً دیدارهایی در سطح وزرا در قاهره برگزار شد و در نهایت سه ماه ابتدایی سال میلادی آینده در تقویم دیپلماتیک سه کشور زمان حضور در بغداد است. نشستی که بسیار مهم و قابل توجه عنوان می‌شود و می‌توان آنرا آغاز فصل جدیدی از همکاری میان بغداد، قاهره و امان قلمداد کرد.

گزارش: اردشیر حبیبی