به گزارش آتیه آنلاین، اگرچه عباس زریاب خویی از دانشگاهی در آلمان دکترای تاریخ داشت و استاد تاریخ دانشگاه تهران بود؛ اما تاریخ فقط بخشی از دریای علم او بود زیرا در رشته های دیگری مانند ادبیات فارسی، ادبیات عرب، فلسفه، زبان شناسی و معارف اسلامی صاحب نظر بود و در بیشتر این رشته ها درس می داد و سخنرانی می کرد.

تولد و تحصیل در خوی

عباس زریاب خویی فرزند علی در ٢٢ تیر ١٢٩٨ خورشیدی در خوی در استان آذربایجان غربی دیده به جهان گشود. در پنج سالگی فراگیری قرآن را شروع کرد و در هفت سالگی به دبستان رفت. زریاب خویی در دوره متوسطه به دلیل اینکه در خوی کلاس دوم وجود نداشت، مجبور به ترک تحصیل شد اما برای فراگیری زبان عربی و سپس علوم دینی نزد شیوخ و بزرگان آن زمان رفت و زبان عربی، منطق و اصول فقه را نزد این استادان آموخت. در ۱۳۱۶ خورشیدی زریاب خویی برای ادامه تحصیل به قم رفت و در آنجا ساکن شد. زریاب خویی در ۱۳۲۲ خورشیدی به‌زادگاهش بازگشت و مدتی به تدریس در دبیرستان پرداخت اما در آنجا ماندنی نشد و در ۱۳۲۴ خورشیدی به‌ تهران آمد و پس از چند سال زندگی دشوار، سرانجام با معرفی آقامحمدسنگلجی و کمک های تقی ‌تفضلی در کتابخانه مجلس شورای ملی استخدام شد. در همین زمان با سید حسن تقی زاده آشنا شد. زریاب خویی به صورت همزمان در دانشکده معقول و منقول دانشگاه تهران به تحصیل پرداخت و درجه لیسانس گرفت و سپس به کتابخانه مجلس سنا منتقل شد. استعداد و تسلط زریاب خویی به کتابداری موجب شد تا به عنوان مدیر کتابخانه مجلس سنا انتخاب شود.

تحصیل در آلمان

زریاب خویی در ۱۳۳۴ خورشیدی در کتابخانه سنا مشغول به فعالیت بود و با ‌معرفی سیدحسن تقی‌زاده بورس مطالعاتی اوقاف هومبولت آلمان غربی که از مهمترین بنیادهای علمی و فرهنگی آلمان غربی است، دریافت کرد تا برای مدت پنج سال در ماینتس، فرانکفورت و مونیخ به تحصیل و مطالعه در رشته‌های تاریخ، علوم و معارف اسلامی، فلسفه و فرهنگ تطبیقی بگذراند که در این دوره رساله دکتری خود را با عنوان «گزارش درباره جانشینان تیمور، برگرفته از تاریخ کبیر جعفری تألیف ابن محمد الحسینی» را به پایان رساند و مدتی بعد برای آموزش زبان و ادبیات فارسی به دعوت «والتر هنینگ» استاد دانشگاه برکلی کالیفرنیا به آن شهر رفت و علوم مختلف را فراگرفت.

از استادی در گروه تاریخ دانشگاه تهران تا دایره‌المعارف بزرگ اسلامی

زریاب خویی در ۱۳۴۱ خورشیدی با اینکه کرسی دانشگاه بروکلی کالیفرنیا به او اهدا شد اما به شوق آموزش فرزندان میهنش به ایران بازگشت و استاد گروه تاریخ دانشکده ادبیات دانشکده تهران شد؛ دورانی که زریاب در دانشگاه به مثابه دایره المعارفی بود که هر فردی در هر مطلبی می توانست به او رجوع کند و آسوده از تحمل هیچ بار منتی، آنچه می خواهد از او طلب می کرد تا اینکه پس از مدتی از دانشگاه کنار گذاشته شد.

فراغت ایام بازنشستگی زریاب را مدتی به کنج خلوت دل‌خواسته تحقیق کشید اما این استاد تاریخ دانشگاه تهران پس از تأسیس «بنیاد دایره‌المعارف بزرگ اسلامی» به همکاری دعوت شد که هم گشایشی در زندگی معیشتی او پدید آمد و هم اهل فضل از اندوخته‌های علمی ‌اش بهره‌مند شدند.

زریاب در علم و فرهنگ

زریاب خویی به زبان های ترکی آذربایجانی، عربی، فرانسوی، انگلیسی و آلمانی تسلط کامل داشت و در رشته هایی همچون ادبیات فارسی، ادبیات عرب، فلسفه، زبان شناسی و معارف اسلامی صاحب نظر بود. نگاهی به کتاب ها و مقاله های او وسعت و عمق اطلاعات او را تا حدی معلوم می‌ کند. وی یکی از مشهورترین و پرکارترین مورخان و مصححین ایرانی‌ است که دامنه آثارش از پیش از اسلام تا پس از اسلام از ترجمه تا تصحیح متون تاریخی را دربرمی‌گیرد.  

این استاد تاریخ عضو انجمن بین‌المللی شرق‌شناسی (آلمان) و عضو مجمع بین‌المللی کتیبه‌های ایرانی (انگلیس) بود. در ایران نیز در انجمن فلسفه، هیات ‌امنای بنیاد فرهنگ ایران، فرهنگستان تاریخ و بنیاد شاهنامه فردوسی نیز عضویت داشت.

تالیفات

زریاب در ۱۳۵۰ خورشیدی، اطلس تاریخی ایران را با همکاری سیدحسین نصر و احمد مستوفی منتشر کرد. چهار سال بعد کتاب تاریخ ساسانیان به زیور طبع آراست. در ۱۳۶۸ خورشیدی، شرحی بر مشکلات دیوان حافظ با نام آیینه جام نوشت و در ۱۳۷۰ خورشیدی به نوشتن کتاب سیره رسول الله (ص)، بخش اول: از آغاز تا هجرت، پرداخت.

همچنین در همین سال، ۲ ویرایش از ۲ کتاب مهم یعنی کتاب الصیدنه فی الطب به زبان عربی نوشته ابوریحان بیرونی که درباره داروشناسی پزشکی بود و روضه الصفا نوشته محمد پسر خاوندشاه بلخی را انجام داد.

زریاب کتاب های بزم آوردی دیگر و شط شیرین پر شوکت که دربردارنده مقاله هایی درباره تاریخ، فرهنگ و فلسفه را منتشر کرد.

وی ترجمه نیز انجام می داد و ترجمه های مهم او می توان به تاریخ فلسفه و لذات فلسفه از ویل  دورانت، تاریخ ایرانیان و عرب ها در زمان ساسانیان نوشته تئودور نولدکه، دریای جان نوشته هلموت ریتر و ظهور تاریخ بنیادی اثر فریدریش ماینکه اشاره کرد.

زریاب همچنین مقاله هایی در دانشنامه های گوناگون چون دایره المعارف فارسی زیر نظر غلام حسین مصاحب، دانشنامه ایران و اسلام، دایره المعارف بزرگ اسلامی زیر نظر سیدکاظم موسوی بجنوردی، دایره المعارف تشیع، دانشنامه جهان اسلام و دانشنامه ایرانیکا زیر نظر احسان یارشاطر به رشته تحریر درآورد.

درگذشت

سرانجام این استاد فرهیخته در ۱۴ بهمن ۱۳۷۳ خورشیدی در سن ۷۵ سالگی در بیمارستان دی تهران درگذشت. بنابر آگهی ترحیمی که در ۱۵ بهمن ۱۳۷۳ در روزنامه اطلاعات به چاپ رسید، مراسم تشییع او در صبح روز ۱۶ بهمن ۱۳۷۳ از مقابل آن بیمارستان برگزار شد.