خم‌شدن روز به روز کمر ایرانیان؛ گزارش تازه از ناتوانی نظام سلامت در محافظت از جیب مردم

گزارش جدید مؤسسه کار و تأمین اجتماعی نشان می‌دهد در سال ۱۴۰۲ بیش از سه درصد خانوارهای ایرانی با مخارج کمرشکن سالمت مواجه شده‌اند؛ به عبارت دیگر، این خانوارها بیش از 25 درصد از مخارج مصرفی خود را به‌صورت پرداخت از جیب، صرف هزینه‌های سلامت کرده‌اند.

نبود نظام اثربخش محافظت از خانوارها در برابر مواجهه با خطرهای مالی، علاوه بر سقوط جمعیت زیادی از مردم به زیر خط فقر، احتمال صرف نظر کردن بیماران از دریافت خدمات سالمت مورد نیاز را نیز افزایش داده و درنتیجه باعث کاهش سطح سلامت می‌شود. این موضوع در همة کشورها با هر سطحی از درآمد و توسعه اقتصادی، با درجات مختلفی رخ می‌دهد. یکی از شاخص‌های رایج برای سنجش وضعیت محافظت مالی خانوارها، شاخص مخارج کمرشکن سلامت است. مخارج کمرشکن سلامت زمانی رخ می‌دهد که پرداخت‌های از جیب خانوار برای دریافت خدمات سلامت نسبت به مخارج مصرفی (یا درآمد) خانوار، از یک آستانه معین فراتر می‌رود. در این شرایط، خانوده‌ها برای تأمین سایر کالاها و خدمات با محدودیت مواجهه می‌شوند.

کاهش مواجه خانوارها با مخارج کمرشکن سلامت از اهداف اصلی نظام سالمت است؛ موضوعی که در برنامه هفتم پیشرفت کشور نیز مورد توجه قرار گرفته است. بر اساس برنامه هفتم توسعه، مقرر شده به‌منظور تحقق محافظت مالی از خانوارها در برابر مخارج سلامت، سهم پرداخت از جیب در پایان برنامه به 30 درصد و و میزان مواجهه خانوارها با هزینه‌های کمرشکن سلامت به دو درصد کاهش یابد.

اما گزارش اخیر منتشر شده از سوی موسسه کار و تامین اجتماعی تحت عنوان «محافظت مالی از خانوارهای ایرانی» نشان می‌دهد که در سال 1402 حدود 3.28 درصد از خانوارهای کشور با مخارج کمرشکن سالمت مواجه شده‌اند. به عبارت دیگر، این خانوارها بیش از 25 درصد از مخارج مصرفی خود را به‌صورت پرداخت از جیب، صرف هزینه‌های سلامت کرده‌اند. این نسبت در خانوارهای روستایی 4.08 درصد و در خانوارهای شهری 3.05 درصد بوده است.

همچنین بررسی جزئیات این گزارش نشان می‌دهد با در نظر گرفتن کل جمعیت، بیشترین میزان مواجهه مربوط به دهک درآمدی اول با 4.49 درصد و دهک درآمدی دهم با 3.37 درصد بوده است. این در حالی است که کمترین نرخ مواجهه در دهک‌های پنجم و ششم به‌ترتیب با 2.27 درصد و 2.59 درصد مشاهده می‌شود. این الگو در میان خانوارهای شهری نیز دیده می‌شود. اما در بین خانوارهای روستایی، با افزایش دهک درآمدی، نرخ مواجهه کاهش می‌یابد؛ به‌گونه‌ای که بیشترین نرخ مواجهه مربوط به دهک اول با 6.46 درصد و کمترین نرخ مربوط به دهک نهم با 2.98 درصد بوده است.

سهم پرداخت از جیب ایرانی‌ها از کشورهای فقیر هم بیشتر شد

علاوه بر این، وضعیت سهم پرداخت از جیب هزینه‌های سلامت نیز فاصله قابل ملاحظه‌ای کشورهای توسعه یافته. سال گذشته، رئیسی، معاون بهداشت وزارت بهداشت، گفته بود که  در سال 1402 مردم بیش از ۶۹ درصد از هزینه‌های خدمات آزمایشگاهی، ۶۶ درصد در حوزه دارو، ۳۵ درصد در حوزه بستری را از جیب پرداخته‌اند و به طور کلی پرداختی از جیب مردم، بالای ۵۰ درصد است و مردم رضایت چندانی ندارند. البته ارقام بالاتری هم از سوی مسئولان مطرح شده؛ برای مثال اخیرا محمدبیگی، عضو کمیسیون بهداشت و درمان مجلس گفته که پرداختی مردم از جیب بابت هزینه‌های سلامت، از حدود ۴۰ درصد به ۷۰ درصد افزایش یافته است.

این در حالی است که گزارش «هزینه‌های جهانی بهداشت» سازمان جهانی بهداشت (WHO) در سال ۲۰۲۴ نشان می‌دهد در کشورهای با درآمد پایین، سهم پرداخت از جیب هزینه‌های سلامت از کل هزینه‌های بهداشتی در سال ۲۰۲۲ حدود 43 درصد بوده است. این رقم در کشورهای با درآمد بالا، ۱۹ درصد است.

بر این اساس می‌توان گفت حتی با در نظر گرفتن آمار منتشر شده از سوی وزارت بهداشت، سهم پرداخت از جیب هزینه‌های سلامت در ایران از متوسط کشورهای با درآمد پایین هم بیشتر است. این وضعیت می‌تواند منجر به کاهش کیفیت مراقبت‌های بهداشتی و عدم دسترسی به خدمات پزشکی ضروری در شرایط بحران‌های کلان اقتصادی شود.

۴.۵ میلیارد نفر در سراسر جهان از دسترسی به خدمات بهداشتی اولیه محرومند

بر اساس آمار سازمان بهداشت جهانی، در حال حاضر ۴.۵ میلیارد نفر در سراسر جهان از دسترسی به خدمات بهداشتی اولیه محرومند و دو میلیارد نفر به دلیل هزینه‌های درمانی با مشکلات مالی مواجه هستند. اما روند اولویت‌زدایی دولت‌ها از مخارج بهداشت و درمان، همچنان ادامه دارد.

گزارش سازمان جهانی بهداشت با عنوان «هزینه‌های جهانی بهداشت در حال برآمدن از همه‌گیری»، نشان می‌دهد که میانگین سرانه مخارج دولتی در بخش بهداشت، در سال ۲۰۲۲ نسبت به ۲۰۲۱، در تمام گروه‌های درآمدی کشورها کاهش یافته است. بر اساس این گزارش، در حالی که دسترسی به خدمات بهداشتی در سطح جهانی بهبود یافته، استفاده از این خدمات افراد بیشتری را به سمت مشکلات مالی یا فقر سوق می‌دهد.

بر اساس این گزارش  در ۳۰ کشور با درآمد پایین و پایین‌تر از متوسط، پرداخت مستقیم همچنان منبع اصلی تأمین مالی بهداشت باقی مانده است. در ۲۰ کشور از این ۳۰ کشور، بیش از نیمی از کل هزینه‌های بهداشتی مستقیماً توسط بیماران پرداخت شده است که به چرخه فقر و آسیب‌پذیری دامن می‌زند. البته چالش‌های ناشی از نبود حمایت مالی در بخش بهداشت تنها محدود به کشورهای کم‌درآمد نیست. حتی در کشورهای با درآمد بالا، پرداخت‌های مستقیم منجر به مشکلات مالی و عدم تأمین نیازها، به ویژه در میان فقیرترین خانوارها می‌شود. جدیدترین داده‌های حساب‌های بهداشتی نشان می‌دهد که در بیش از یک سوم کشورهای با درآمد بالا، بیش از ۲۰ درصد از کل هزینه‌های بهداشتی از جیب مردم پرداخت شده است.