دهه ۲۰۲۰ درجه‌ای از هرج‌ومرج را به ارمغان آورده که در دهه‌های گذشته دیده نشده است. همه‌گیری کووید ۱۹ و همراه با آن جنگی تمام‌عیار در اروپا (روسیه و اوکراین) باعث افزایش قیمت مواد غذایی و سوخت شدند. از جهت دیگر رویدادهای شدید آب‌وهوایی نشان می‌دهد که تغییرات آب‌وهوایی روند آسیب‌رسان خود را آغاز کرده است. با شدت گرفتن چنین روندهایی عبارت «دوره‌های زمانی و تجربیات بی‌سابقه» برای توصیف اتفاقات اسفناک دهه ۲۰۲۰ به زودی فرسوده و بی‌معنا خواهد شد.

یک شاخص جدید

همه این موارد بر استانداردهای زندگی در سطح جهانی تأثیر می‌گذارد. یکی از معیارهای استانداردهای زندگی، شاخص توسعه انسانی سازمان ملل متحد (HDI) است، که در سال ۲۰۲۰ برای اولین‌بار پس از راه‌اندازی آن در سال ۱۹۹۰ روندی نزولی پیدا کرد. این شاخص در سال ۲۰۲۱ باز هم دچار کاهش شد. آخرین آمار منتشر شده در ۱۳ مارس امسال نشان می‌دهد که «شاخص توسعه انسانی» جهانی دوباره در حال افزایش است، اما پیشرفت آن کند و ناهموار می‌نماید.

در جدول جدید «شاخص توسعه انسانی» سوئیس برای دومین سال متوالی در صدر جدول قرار گرفته است. امتیاز کلی این کشور با درآمد ناخالص داخلی بالا (۶۹هزار و ۴۳۳ دلار) و امید به زندگی طولانی (۸۴.۳ سال) افزایش یافته است. سه کشوری که در صدر لیست قرار دارند از اروپای غربی هستند (سوئیس، نروژ و ایسلند) و به جز دو کشور هنگ‌کنگ (جایگاه چهارم) و سنگاپور (جایگاه نهم) از آسیا و همچنین استرالیا (جایگاه دهم) مابقی ۱۰ کشور برتر لیست از کشورهای اروپای غربی هستند. دانمارک، سوئد، آلمان و ایرلند شامل این فرهست هستند. در جاهای دیگر دنیا وضعیت تأسف‌بارتر است؛ کشورهایی مانند پرو، کلمبیا، لیبی و لبنان از سال ۲۰۱۹ پیشرفت کمی داشته‌اند. استانداردهای زندگی در اوکراین و روسیه نیز کاهش یافته است. این کشورها بین سال‌های ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۲ به ترتیب ۴ و ۲۳ پله سقوط کرده‌اند. یمن جنگ‌زده، بلیز فقیر و بدهکار و میکرونزی جزیره‌ای که در معرض خطر بلعیده شدن توسط بالا آمدن سطح آب دریاها قرار دارد، همگی در سال ۲۰۱۰ به اوج خود رسیدند و از آن زمان هر سال وضعیت‌شان رو به بدتر شدن گذاشته است.

مفید اما ناقص

«شاخص توسعه انسانی» یک معیار مفید اما ناقص است. برای مثال، نابرابری اقتصادی یا تفاوت بین قومیت‌ها و جنسیت‌ها در این شاخص در نظر گرفته نمی‌شود. (سازمان ملل متحد اکنون شاخص‌های جداگانه‌ای را تولید می‌کند که برخی از این نواقص را پوشش ‌دهد.)

با این حال این شاخص هرچند ناقص، اما معیاری ثابت برای سیاست‌گذاران و سازمان‌های غیردولتی فراهم می‌کند. پیش‌بینی‌های منطقه‌ای شاخص توسعه انسانی برای سال ۲۰۲۳ نشان می‌دهد که استانداردهای زندگی همچنان در حال افزایش به سطح قبلی هستند. تنها جهان عرب است که به‌طور کامل به امتیاز خود در سال ۲۰۱۹ بازگشت نکرده است. میزان شاخص در سال ۲۰۲۲ و پیش‌بینی آن برای سال ۲۰۲۳ مؤید این است که احتمالاً فرایند توسعه در مسیری پایین‌تر از روند قبل از ۲۰۱۹ و با شدت کمتری به رشد خود ادامه دهد.

این عقب‌نشینی شدیدترین تأثیر را بر فقیرترین کشورهای جهان خواهد گذاشت. در سرتاسر «سازمان توسعه و همکاری اقتصادی (OECD)» که در واقع مجمع کشورهای ثروتمند است، میزان شاخص توسعه انسانی به سطح قبل از همه‌گیری رسیده و یا از آن فراتر رفته است. چنین روندی تنها برای نیمی از کشورهای کمتر توسعه‌یافته جهان صادق است. به جز یک دوره کوتاه در محدوده بحران مالی ۲۰۰۷-۲۰۰۹، به مدت ۲۰سال متوالی، شکاف بین کشورهای با بالاترین و کمترین میزان در شاخص توسعه انسانی کاهش یافته بود، اما از سال ۲۰۲۰ این شکاف جهانی گسترش یافته است.

با همه این‌ها دلایلی برای امیدواری وجود دارد. هرج‌ومرج دهه ۲۰۲۰ نشان داد که دولت‌ها می‌توانند در برخی از مسائل بزرگ همکاری کنند. مثلاً در طول همه‌گیری، واکسن‌ها با سرعت قابل‌توجهی تولید و توزیع شدند که تنها در سال اول بیماری زندگی حدود ۲۰میلیون نفر را نجات دادند. همچنین همکاری دولت‌ها در کنفرانس آب‌وهوایی سال گذشته (۲۸COP)، به جهان ثابت کرد که می‌توان بر سر توافقی برای مقابله با تغییرات آب‌وهوایی به اجماع رسید، هرچند که تحقق آن موضوع دیگری است.