افزایش کلاهبرداریهای دیپفیک در ایران؛ وقتی صدای آشنا به فریب تبدیل میشود
در ماههای اخیر گزارشهای متعددی از شهروندان ایرانی درباره تماسها و پیامهای جعلی منتشر شده که در آن کلاهبرداران با استفاده از فناوریهای دیپفیک صوتی و تصویری، خود را بهجای اعضای خانواده یا دوستان جا میزنند و با طرح موقعیتهای اضطراری مانند تصادف یا بستری شدن در بیمارستان، قربانی را به واریز فوری وجه ترغیب میکنند. این سناریوها معمولاً با لحنی کاملاً آشنا و صدایی مشابه افراد حقیقی اجرا میشود، تا جایی که حتی خانوادههای نزدیک نیز فریب میخورند.
به گزارش آتیهآنلاین، هرچند آمار رسمی از میزان این نوع کلاهبرداری در ایران منتشر نشده، اما پلیس فتا و کارشناسان جرائم سایبری از افزایش چشمگیر فریبهای هوش مصنوعی خبر میدهند. در سطح جهانی نیز طبق دادههای سال ۲۰۲۵، بیش از ۵۰ درصد تقلبهای مالی و پرداختی با نوعی از فناوری هوش مصنوعی یا محتوای دیپفیک انجام شده و بازار جهانی «فناوری ضدفریب» به بیش از ۱۵ میلیارد دلار رسیده است.
از تقلید صدا تا جعل هویت؛ چهره تازه مهندسی اجتماعی
مجرمان سایبری در روشهای جدید، ترکیبی از مهندسی اجتماعی کلاسیک و فناوریهای نوین هوش مصنوعی را به کار میگیرند. آنها ابتدا با نفوذ به تلفن یا شبکههای اجتماعی قربانی، به دفترچه مخاطبان دسترسی پیدا میکنند و سپس با استفاده از ابزارهای تقلید صدا یا تولید گفتار طبیعی، تماسهایی کاملاً قانعکننده برقرار میکنند. در این تماسها معمولاً از اضطرار و استرس برای حذف فرآیند راستیآزمایی استفاده میشود تا قربانی در حالت شوک تصمیم به واریز وجه بگیرد.
کارشناسان پلیس فتا تأکید میکنند که شهروندان باید هرگونه درخواست مالی از طریق تلفن یا پیامرسان را پیش از اقدام، با تماس مستقیم یا تصویری با فرد مورد ادعا تأیید کنند. احسان گلمحمدی، روزنامهنگار، میگوید تنها مسیر رسمی پیگیری این نوع کلاهبرداریها در ایران، مراجعه به پلیس فتاست و متأسفانه هنوز سازوکار سریع دیجیتال برای گزارشگیری در این زمینه وجود ندارد.
از سوی دیگر، کارشناسان امنیت سایبری هشدار میدهند که بسیاری از کاربران بدون احراز هویت دومرحلهای و با اعتماد بیش از حد به ارتباطات دیجیتال، در معرض فریب قرار میگیرند. میلاد نوری، برنامهنویس، معتقد است ترکیب ابزارهای تولید صدا و متن با روشهای سنتی مهندسی اجتماعی، باعث شده میزان موفقیت کلاهبرداران چند برابر شود. او میگوید: «دیگر لازم نیست کلاهبردار پیام بنویسد؛ با چند ثانیه صدای ضبطشده از شبکههای اجتماعی، میتواند صدایی بسازد که حتی نزدیکترین افراد را فریب دهد.»
قانون، آموزش و آگاهی؛ سه ضلع دفاع در برابر فریب دیجیتال
از منظر حقوقی، کارشناسان تأکید دارند که قانون جرائم رایانهای مصوب ۱۳۸۸ ظرفیت رسیدگی به اغلب مصادیق جعل و کلاهبرداری مبتنی بر هوش مصنوعی را دارد. علیرضا طباطبایی، وکیل دادگستری، میگوید بسته به نتیجه جرم—برداشت وجه، جعل تصویر یا انتشار محتوای ساختگی—میتوان از مواد مربوط به جعل یا کلاهبرداری رایانهای استفاده کرد و نیازی به قانون جدید نیست. بااینحال، او بر ضرورت بهروزرسانی آییننامهها و آموزش قضات و ضابطان در مواجهه با فناوریهای نو تأکید میکند.
به گزارش هممیهن، کارشناسان حوزه فناوری نیز محور اصلی مقابله را در آموزش عمومی و افزایش سواد دیجیتال میدانند. ارژنگ ملک، رئیس کارگروه هوش مصنوعی نظام صنفی رایانهای استان تهران، هشدار میدهد که در ایران نیز «دیپفیکهای صوتی» شایعترین نوع کلاهبرداری هوشمند شدهاند و رشد آنها بهدلیل ناآگاهی مردم و دسترسی آسان به ابزارهای تقلید صدا و تصویر بسیار سریع است. او تأکید دارد که هر صدای منتشرشده در فضای مجازی میتواند منبعی برای ساخت نسخه جعلی باشد و کاربران باید از انتشار محتوای شخصی، اطلاعات حساب بانکی و جزئیات حساس خودداری کنند.
پلیس فتا نیز پیشتر هشدار داده بود که شهروندان در صورت دریافت پیامهای حاوی درخواست وجه از آشنایان، ابتدا باید از طریق تماس مستقیم با فرد مورد نظر اطمینان حاصل کنند و هیچگاه بدون راستیآزمایی اقدام به انتقال وجه نکنند. کارشناسان تأکید دارند که فعالسازی احراز هویت دومرحلهای، پرهیز از نصب برنامههای ناشناخته، استفاده از فیلترشکنهای مطمئن و اطلاعرسانی به اطرافیان پس از هر حمله، از مهمترین راهکارهای کاهش آسیب است.
در نهایت، تحلیلگران معتقدند ایران در آستانه ورود به مرحلهای تازه از جرائم سایبری هوشمند قرار گرفته است؛ مرحلهای که در آن «صدا، تصویر و چهره» دیگر نشانههای قطعی هویت نیستند. بنابراین، آینده امنیت دیجیتال کشور بیش از هر چیز به سطح آگاهی عمومی و همکاری میان نهادهای فناوری، آموزش و قضایی وابسته است.
