به گزارش آتیه آنلاین، فرهنگستان زبان و ادب فارسی یکی از چهار فرهنگستان ایران است که حوزه‌های گوناگون علمی، ادبی و هنری را در ایران و قلمرو زبان فارسی از جنبه‌های مختلفِ موضوعی تحت پوشش قرار می‌دهد. اکنون در ایران چهار فرهنگستانِ فعال وجود دارد: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، فرهنگستان علوم، فرهنگستان علوم پزشکی، و فرهنگستان هنر. فرهنگستان زبان و ادب فارسی به حوزه زبان و ادبیات فارسی می‌پردازد و ریاست آن را در حال حاضر غلامعلی حداد عادل بر عهده دارد.

واژه فرهنگستان

فرهنگستان یا آکادمی (به فرانسوی: Académie) مؤسسهای پژوهشی یا آموزشی برای آموزش عالی، پژوهش، یا عضویت افتخاری است. فرهنگستان را در یونان باستان، «آکادِمیا» (به یونانی باستان: Ἀκαδημία) می‌گفتند. کاربرد این واژه به شکل یونانیِ آن، به سال ۳۸۵ پیش از میلاد برمی‌گردد؛ زمانی‌که افلاطون در دبیرستانی در شمال آتن در یونان، مدرسه‌ای برای خردورزی و فلسفه و آموزش بنیاد نهاد. واژه «فرهنگستان» از زبان فارسی میانه به فارسی نو رسیده‌است.

اولین فرهنگستان

«فرهنگستان ایران»، نهادی بود که در ۲۹ اردیبهشت ۱۳۱۴ برای اصلاح زبان و خط فارسی به فرمان رضاشاه تأسیس شد و تا سال ۱۳۳۳ فعالیت کرد. «فرهنگستان ایران» را فرهنگستان اول نیز نامیده‌اند. وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه اساس‌نامه فرهنگستان را در شانزده مادّه تنظیم کرد که به تصویب هیئت وزرا رسید. در ۲۹ اردیبهشت ۱۳۱۴، رضاشاه فرمان تشکیل فرهنگستان ایران را صادر کرد. وظایف فرهنگستان، طبق اساس‌نامه، عبارت بود از «ترتیب فرهنگ به قصد رد و قبول لغات و اصطلاحات در زبان فارسی، اختیار الفاظ و اصطلاحات در هر رشته از رشته‌های زندگانی، پیراستن زبان فارسی از الفاظ نامتناسب خارجی، تهیه دستور زبان، جمع‌آوری لغات و اصطلاحات پیشه‌وران و صنعت‌گران و الفاظ و اصطلاحات قدیمی و اشعار و امثال و قصص و نوادر و ترانه‌ها و آهنگ‌های ولایتی، هدایت افکار به حقیقت ادبیات و چگونگی نظم و نثر، تشویق شعرا و نویسندگان در ایجاد شاهکارهای ادبی، تألیف و ترجمه کتب سودمند و مطالعه و اصلاح خط فارسی». نخستین جلسه فرهنگستان روز دوشنبه ۱۲ خرداد ۱۳۱۴ در عمارت سابق دانشکده حقوق به ریاست محمدعلی فروغی (ذکاءالملک) نخست‌وزیر وقت تشکیل شد و تا شهریور ۱۳۲۰ به مدت شش سال به فعالیت پرداخت. در این مدت طرح‌های تازه‌ای در زمینه زبان و ادبیات ریخته شد و شماری اصطلاحات فنی و علمی به‌وسیله فرهنگستان برگزیده و رواج داده شد که مجموعه‌ای از آن به نام «واژه‌های نو» انتشار یافت. کتاب نخستین فرهنگستان ایران از جواد مهدویان، روایتی مستند از چگونگی شکل‌گیری این تشکیلات است.

فرهنگستان دوم

«فرهنگستان زبان ایران» که به فرهنگستان دوم مشهور است، در سال ۱۳۴۷ تأسیس شد. این فرهنگستان تا سال ۱۳۵۷ دایر بود. محمّد مقدّم، پایه‌گذار گروه‌های آموزشی زبان‌شناسی دانشگاه تهران، در سال ۱۳۴۲، نُه سال پس از تعطیل شدن فرهنگستان ایران (فرهنگستان اول)، درباره خطر حضور و هجوم واژه‌های بیگانه به زبان فارسی هشدار داد. در رسانه ها نیز بحث‌هایی درباره لزوم حراست از زبان فارسی و پروراندن آن برای جواب‌گویی، به‌مقتضای پیشرفت‌های علمی و فنّی جدید، درگرفت. با این مقدّمات، زمینه بازگشایی فرهنگستان فراهم شد و در پنجم مرداد سال ۱۳۴۷ فرهنگستان زبان ایران (فرهنگستان دوم) تأسیس شد. در این دوره، فرهنگستان در پی تشکیل جلسه‌های شورای خود در سال ۱۳۴۹، چهار پژوهشکده واژه‌گزینی، گردآوری واژه‌های فارسی، زبان‌های باستانی و فارسی میانه و دستور را، به همت وزارت فرهنگ و هنر و ده نفر از اعضای پیوسته ایجاد کرد. این فرهنگستان، پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، مدتی فعّال بود؛ سپس در سال ۱۳۶۰، با ادغام یازده مرکز و سازمان تحقیقاتی، که فرهنگستان دوم نیز جزو آن‌ها بود، مؤسّسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی) پدید آمد.

فرهنگستان زبان و ادب فارسی (فرهنگستان سوم)

فرهنگستان زبان و ادب فارسی (فرهنگستان سوم)، به عنوان یکی از چهار فرهنگستان ایران، در دوم مرداد سال ۱۳۶۹ تاسیس شد. شورای عالی انقلاب فرهنگی اساسنامۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی را در دی و بهمن ماه سال ۶۸ به تصویب رساند. در بدو تأسیس فرهنگستان، شورای ‌عالی انقلاب فرهنگی، هفده تن از محققان و ادیبان و صاحب‌نظران برجستۀ زبان و ادب فارسی را انتخاب و برای صدور حکم عضویت در شورای فرهنگستان به ریاست جمهوری معرفی کرد. سرانجام نخستین جلسۀ شورای فرهنگستان در شهریور ماه سال ۶۹ به دعوت وزارت فرهنگ و آموزش عالی (وزارت علوم، تحقیقات و فنّاوری امروز) در محل نهاد ریاست جمهوری برگزار شد.

در حال حاضر اعضای این فرهنگستان عبارت‌اند از رئیس‌جمهور ایران، که رئیس عالی فرهنگستان است، هیئت امنای فرهنگستان‌های ایران، شورای فرهنگستان (متشکّل از اعضای پیوسته ایرانی، اعضای پیوسته فارسی‌زبان خارجی و اعضای وابسته)، رئیس فرهنگستان، معاون علمی و پژوهشی فرهنگستان و دبیر فرهنگستان. اوّلین رئیس این فرهنگستان حسن حبیبی بود که هم‌زمان معاون اول رئیس‌جمهور ایران هم بود. دومین رئیس آن غلامعلی حداد عادل بود که در اواخر دوران ریاستش بر این فرهنگستان، به ریاست مجلس شورای اسلامی نیز انتخاب شد. مدتی پس از انتخاب حداد عادل به ریاست مجلس، مجدداً حسن حبیبی به ریاست فرهنگستان انتخاب شد. در سال ۱۳۸۷، با بیمارشدن حسن حبیبی و با حکم محمود احمدی‌نژاد، غلامعلی حدادعادل دوباره بر کرسی ریاست فرهنگستان تکیه زد.

اهداف و وظایف

مطابق آنچه در وب سایت فرهنگستان زبان و ادب فارسی (apll.ir) آمده، اهدافی که در اساسنامه برای این فرهنگستان در نظر گرفته شده به شرح زیر است‌:

• حفظ قوّت و اصالت زبان فارسی، به‌عنوان یکی از ارکان هویّت ملی ایران و زبان دوم عالم اسلام و حامل معارف و فرهنگ اسلامی؛
• پروردن زبانی مهذّب و رسا برای بیان اندیشه‌های علمی و ادبی و ایجاد انس با مآثر معارف تاریخی در نسل کنونی و نسل‌های آینده؛
• رواج زبان و ادب فارسی و گسترش حوزه و قلمرو آن در داخل و خارج از کشور؛
• ایجاد نشاط و بالندگی در زبان فارسی، به ‌تناسب مقتضیّات زمان و زندگی و پیشرفت علوم و فنون بشری با حفظ اصالت آن.

همچنین وظایفی که در اساسنامه برای فرهنگستان در نظر گرفته شده به شرح زیر است‌:

• سازمان دادن و تمشیت فعالیت‌های ناظر به حفظ میراث زبانی و ادبی فارسی؛
• تأسیس واحدهای واژه‌سازی و واژه‌گزینی و سازمان دادن واحدهای مشابه در مراکز دانشگاهی و دیگر سازمان‌های علمی و فرهنگی و هماهنگ ساختن فعالیت‌های آنان از راه تبادل تجارب؛
• نظارت بر واژه‌سازی و معادل‌یابی در ترجمه از زبان‌های دیگر به زبان فارسی و تعیین معیارهای لازم برای حفظ و تقویت بنیۀ زبان فارسی در برخورد با مفاهیم و اصطلاحات جدید؛
• کمک به معرفی و نشر میراث زبانی و ادبی فارسی به‌صورت اصلی و معتبر؛
• اهتمام در حفظ فرهنگ‌های علمی و مردمی و جمع‌آوری و ضبط و نشر امثال‌وحکم و کلیۀ اعلام و اصطلاحات فارسی در همۀ زمینه‌ها و بهره‌برداری از آن‌ها برای پرورش و تقویت زبان و ادب فارسی؛
• سازمان دادن تبادل تجربه‌ها و دستاوردهای مراکز پژوهشی در حوزۀ زبان و ادب فارسی و تأمین موجبات بهره‌برداری صحیح از این تجربه‌ها؛
• بهره‌برداری صحیح از زبان‌های محلی (در داخل و خارج از ایران) به‌منظور تقویت و تجهیز این زبان و غنی ‌ساختن و گستردن دامنۀ کارکرد آن؛
• معرفی محققان و ادیبان و خدمتگزاران زبان و ادب فارسی و حمایت از نشر آثار ایشان و کمک به تأمین وسایل فعالیت علمی و فرهنگی آنان و فراهم آوردن موجبات تقدیر از خدمات آن‌ها؛
• بررسی و تصویب نتایج فعالیت‌های مراکز پژوهشی و فرهنگی که تهذیب و اصلاح یا توسعه و تقویت زبان فارسی مفید شمرده می‌شوند و ابلاغ و توصیۀ کاربرد آن‌ها به مؤسسات علمی و فرهنگی و سازمان‌ها و نهادهای عمومی.