از پیمانکاری تا کارمندی: مبارزه جهانی برای حقوق کارگران پلتفرم‌ها

ظهور کارهای پلتفرمی و اقتصاد گیگ در دهه گذشته، به‌طور اساسی بازارهای کار در سراسر جهان را متحول کرده است. رانندگان «اوبر»، کارگران تحویل غذا و دیگر کارکنان پلتفرم‌ها، بخش جدایی‌ناپذیری از اقتصاد دیجیتال هستند که ثروت زیادی برای پلتفرم‌ها ایجاد می‌کنند و خدمات حیاتی به میلیون‌ها مصرف‌کننده ارائه می‌دهند. با این حال، برای کارگران پشتِ فرمان‌، هنوز شکاف عمیقی در حمایت اجتماعی وجود دارد. اخیرا بحث درباره نحوه تامین دسترسی این کارگران به بیمه‌های اجتماعی، خدمات بهداشتی، برنامه‌های بازنشستگی و امنیت شغلی به اوج خود رسیده است. مجموعه‌ای از راه‌حل‌های مختلف، تلاش دارند تا این شکاف را پر کنند اما راه‌حل‌ها تحت تاثیر عوامل فرهنگی، اقتصادی و سیاسی در کشورهای گوناگون قرار دارند.

تضاد اصلی: کارمند یا پیمانکار مستقل؟

در قلب بحث جهانیِ حمایت از کارگران پلتفرم، مسئله دسته‌بندی قرار دارد. به طور سنتی، کارگران به دو دسته کارمند و پیمانکار مستقل تقسیم شده‌اند. کارمندان از مجموعه‌ای از مزایا برخوردارند، از جمله بیمه درمانی، حقوق بازنشستگی، مزایای بیکاری و مرخصی استعلاجی. از سوی دیگر، پیمانکاران این آزادی را دارند که ساعت‌های کاری خود را انتخاب و به‌طور مستقل کار کنند، اما از این حمایت‌ها بی‌بهره هستند.

شرکت‌های پلتفرمی مانند «اوبر»، «لیفت» و «دُرداش» مدت‌هاست که رانندگان خود را به عنوان پیمانکاران مستقل طبقه‌بندی کرده‌اند و بر انعطاف‌پذیری مشاغل گیگ تاکید دارند. با‌این‌حال کنترل گسترده پلتفرم‌ها بر رانندگان از طریق الگوریتم‌ها، ماهیت واقعی رابطه کاری‌شان را به‌گونه‌ای تغییر می‌دهد که شبیه به اشتغال سنتی است. با طبقه‌بندی رانندگان به عنوان «پیمانکار مستقل»، این پلتفرم‌ها از مسئولیت قانونی ارائه مزایای اجتماعی مانند بیمه درمانی، حقوق بازنشستگی و مرخصی با حقوق شانه خالی می‌کنند. این تناقض، هسته اصلی مبارزه برای تغییر طبقه‌بندی شغلی و دستیابی به حمایت اجتماعی است.

اروپا: پیشرو در اصلاحات

اتحادیه اروپا قوی‌ترین اقدامات را برای رسیدگی به این موضوع انجام داده است. دستورالعمل «حمایت از کارگران پلتفرم» (PWR) این اتحادیه، یکی از جامع‌ترین تلاش‌ها برای برخورداری از حق تامین اجتماعی کارگران پلتفرمی در سطح جهانی است. این دستورالعمل که در سال ۲۰۲۴ تصویب شد، «فرض اشتغال قابل نقض» را برای کارگران پلتفرم معرفی می‌کند. «فرض اشتغال قابل نقض» یعنی اگر یک پلتفرم کنترل قابل‌توجهی بر جنبه‌های کلیدی شغل یک کارگر، مانند حقوق، عملکرد یا رفتار اعمال کند، این کارگر به‌طور قانونی در دسته کارمند قرار می‌گیرد، مگر آنکه پلتفرم خلاف آن را اثبات کند. انتظار می‌رود این دستورالعمل تا پایان سال ۲۰۲۶ به طور کامل اجرایی شود و موفقیت آن بستگی به نحوه پذیرش و اجرای مقررات توسط کشورهای عضو خواهد داشت.

کشورهایی مانند اسپانیا، فرانسه و بلژیک در حال حرکت به سمت حمایت‌های قوی‌تر هستند، به طوری که برخی خواستار تحقق آسان‌تر «فرض اشتغال قابل نقض» شده‌اند، درحالی‌که کشورهایی مانند آلمان و هلند در تلاشند تا دامنه این قانون را محدود کنند. برای مثال، در اسپانیا دادگاهی حکم کرده است که رانندگان «اوبر» به جای پیمانکار مستقل، کارمند محسوب می‌شوند، تصمیم بی‌سابقه‌ای که می‌تواند در سراسر قاره بازتاب داشته باشد.

در بریتانیا، مسئله طبقه‌بندی کارگران پلتفرم از طریق مفهوم «وضعیت کارگری» حل شده است که نقطه میانه‌ای بین کارمند و پیمانکار مستقل است. در سال ۲۰۲1، دیوان عالی بریتانیا طی حکمی رانندگان «اوبر» را به‌عنوان کارگر طبقه‌بندی کرد تا از حمایت‌هایی مانند حداقل دستمزد و مرخصی با حقوق برخوردار شوند. اگرچه «وضعیت کارگری» مزایای کامل کارمندی را فراهم نمی‌کند، اما راه را برای مذاکرات میان اتحادیه‌ها و پلتفرم‌ها درباره بهبود شرایط کاری هموار کرده است.

ایالات متحده: پازل قانونی در سطح ایالتی

در ایالات متحده، تکامل اقتصاد گیگ با یک چشم‌انداز نظارتی پیچیده و در حال تغییر همراه بوده است. در دوران ریاست‌جمهوری «جو بایدن»، وزارت کار ایالات متحده در سال ۲۰۲۴ قانونی سخت‌گیرانه را معرفی کرد که قصد داشت بسیاری از کارگران پلتفرمی را به عنوان کارمند طبقه‌بندی کند، اما این اقدام پس از انتخابات ۲۰۲۴ بازنگری شد. رویکرد دولت جدید بازگشت به مدل دوستانه‌تر برای کسب‌وکارها بود که به پلتفرم‌ها اجازه می‌دهد تا همچنان کارگران را به عنوان پیمانکار مستقل طبقه‌بندی کنند.

با توقف اقدامات دولت فدرال، جنگ به سطح ایالتی منتقل شده است. در سال ۲۰۲۵، ایالت مینه‌سوتا «دسته‌بندی سوم» کارگران را به طور خاص برای رانندگان اینترنتی معرفی کرد. در این دسته‌بندی مزایای محدودی مانند کمک‌هزینه درمانی و استاندارد حداقل درآمد تضمینی ارائه می‌شود، اما همچنان وضعیت کامل استخدام برای کارگران درنظر گرفته نشده است. پیشنهاد بحث‌برانگیز ایالت کالیفرنیا با عنوان «پیشنهاد ۲۲»، به پلتفرم‌ها اجازه می‌دهد برخی از مزایا را به کارگران ارائه دهند و در عین حال وضعیت پیمانکاری مستقل را حفظ کنند. این مدل تبدیل به نمونه‌ای برای سایر ایالات‌هایی شده است که به دنبال تعادل بین انعطاف‌پذیری پلتفرم‌ها و حمایت‌های اولیه از کارگران هستند.

در سطح شهری، ابتکاراتی مانند «صندوق‌های مزایای قابل حمل» در حال ظهور است. در شهرهایی مانند «نیویورک» و «سیاتل»، اتحادیه‌ها با پلتفرم‌ها مذاکره می‌کنند تا صندوق‌هایی ایجاد کنند که به کارگران امکان دسترسی به مزایایی مانند بیمه درمانی، پس‌انداز بازنشستگی و مرخصی با حقوق را می‌‌دهد، بدون توجه به اینکه برای کدام پلتفرم کار می‌کنند. این مدل می‌تواند گام مهمی رو به جلو باشد، چرا که در عین محافظت از کارگران در برابر خطرات اقتصادی، انعطاف‌پذیری را هم برای آن‌ها فراهم می‌کند. 

آسیا: چین و هند

در آسیا، تجربیات کارگران پلتفرم به‌طور قابل‌توجهی متفاوت است و کشورهای مختلف مدل‌های مختلفی از حمایت اجتماعی را آزمایش کرده‌اند.

چین رویکردی مبتنی بر دولت را در پیش گرفته و کارگران پلتفرم را در چارچوب کلی حکمرانی اجتماعی خود ادغام کرده است. دولت پلتفرم‌های اصلی مانند «دی‌دی» و «میتوآن» را ملزم به ارائه بیمه حوادث شغلی و پرداخت سهمیه به صندوق‌های بازنشستگی کارگران کرده است. در سال ۲۰۲۵، چین دستورالعمل‌های جدیدی معرفی کرد که مستلزم افشای عملکرد الگوریتم‌های ارزیابی است، تا عدالت در تخصیص وظایف را تضمین کند. در شهرهایی مانند «شنژن» و «هانگژو»، مشوق‌های اقتصادی با کنترل اجتماعی ترکیب می‌شود، مزایای اجتماعی رانندگان به عملکرد آن‌ها و رعایت قوانین رانندگی هم مرتبط است.

در هند، وضعیت پیچیده‌تر است. اگرچه دولت در سال ۲۰۲۰ قانون تامین اجتماعی کارگران پلتفرم را تصویب کرد، اجرای آن به تعویق افتاده است و تنها دو ایالات «راجستان» و «کارناتاکا» در اجرای ابتکارات رفاهی پیشگام شده‌اند. انتظار می‌رود که در اواخر سال ۲۰۲۵، هند چارچوب ملی‌ جدیدی را اجرا کند که پلتفرم‌ها را ملزم به پرداخت سهمیه صندوق تامین اجتماعی مرکزی خواهد کرد. این پرداخت‌ها شامل بیمه عمر، مزایای بهداشتی و حقوق بازنشستگی برای کارگران پلتفرمی است. با این حال، کندی در روند اجرا و چالش‌های حقوقی مداوم پیشرفت را محدود کرده است. در اکتبر ۲۰۲۵ در یک جلسه تاریخی، دادگاه عالی هند دولت را تهدید کرد که وارد عمل شده و روند اجرای طرح‌ها را تسریع خواهد کرد.

آینده حمایت از کارگران پلتفرم

حمایت از کارگران پلتفرم به شدت با تکنولوژی‌های نوظهور و تغییرات پویای بازار کار گره خورده است. یکی از مرزهای مهم در این زمینه، «حکمرانی الگوریتمی» است. دستورالعمل «حمایت از کارگران پلتفرم» اتحادیه اروپا (PWR) شفافیت بیشتری را در نحوه استفاده پلتفرم‌ها از الگوریتم‌ها برای تخصیص وظایف، تعیین قیمت‌ها و ارزیابی کارگران اجباری می‌کند. در حال حاضر، درک روزافزونی از این مسئله وجود دارد که نمی‌توان هم‌زمان رانندگان را تحت نظارت دقیق الگوریتم‌های غیرشفاف قرار داد و هم آن‌ها را به عنوان پیمانکار مستقل در نظر گرفت. به‌همین دلیل برخی از حوزه‌های قضائی مانند فرانسه و ایتالیا، استفاده پلتفرم‌ها از سیستم‌های خودکار برای «اخراج» رانندگان یا جریمه ناعادلانه آن‌ها را به چالش کشیده‌اند.

عامل دیگری که باید به آن توجه کرد، رشد خودروهای خودران است. هم‌زمان با جایگزینی تاکسی‌های خودران با رانندگان، تمرکز حمایت از کارگران پلتفرم از مزایای کارگران، به مسائل مربوط به بیکاری منتقل می‌شود. پیامدهای این تغییرات برای سیستم‌های حمایت اجتماعی عمیق است، زیرا در این شرایط این تولیدکنندگان و اپراتورهای نرم‌افزارند که مسئول ازبین‌رفتن شغل‌ها هستند. به این ترتیب مسئولیت در قبال حمایت اجتماعی، جبران خسارت و برنامه‌های بازآموزی برعهده آن‌ها خواهد بود، نه اینکه کارگران را به حال خود رها کنند تا با عواقب اقتصادی این تغییرات روبه‌رو شوند.

به سوی یک قرارداد اجتماعی جدید برای کارگران پلتفرم

با تغییرات جهانی در حال وقوع، مشخص است که سیستم‌های کنونی حمایت اجتماعی که برای اشتغال پایدار طراحی شده‌اند، توانایی مقابله با واقعیت‌های اقتصاد گیگ و اشتغال ناپایدار را ندارند. برای این منظور، باید مدل جدیدی ایجاد شود که هم نیاز به حمایت از کارگران را تامین کند و هم انعطاف‌پذیری کار پلتفرم‌ها را در نظر بگیرد. یک سیستم جامع تامین اجتماعی برای کارگران گیگ باید ماهیت ترکیبی این نوع کار را به رسمیت بشناسد و مسئولیت تامین مالی رفاه را بین دولت‌ها، پلتفرم‌ها و کارگران تقسیم کند. چنین سیستمی باید قابلیت انتقال مزایا را برای کارگران فراهم کند تا دسترسی به مزایای بدون درنظر گرفتن پلتفرم حفظ شود و همچنین شفافیت در مدیریت الگوریتمی را الزامی کند تا عدالت رعایت و از استثمار جلوگیری شود.

اصلاحات جهانی در حال انجام است، اما هیچ راه‌حل یکسانی برای همه وجود ندارد. آینده کار پلتفرم بسته به این است که چگونه دولت‌ها، پلتفرم‌ها و کارگران می‌توانند این مسائل پیچیده را مدیریت کنند و یک سیستم حمایت اجتماعی عادلانه‌تر و پایدارتر بسازند. شتاب برای تغییر ملموس است، چالش واقعی این است که سیاست‌های بلندپروازانه را به حمایت‌های معنادار برای کارگرانی تبدیل کنیم که موتور اقتصاد دیجیتال را به حرکت در می‌آورند.