از لایک تا انزوا؛ تأثیر دوگانه فضای مجازی بر روابط اجتماعی

فضای دیجیتال و فناوری‌های نوین ارتباطی در دهه‌های اخیر، نقش پررنگی در شکل‌دهی سبک زندگی انسان‌ها داشته است. رشد شتابان اینترنت و هوش مصنوعی، فرصت‌ها و چالش‌های تازه‌ای را پیش‌روی روابط انسانی قرار داده است. تحولات فناوری از یک‌سو موجب تسهیل ارتباطات، افزایش آگاهی اجتماعی و تقویت همبستگی میان افراد شده است، اما از سوی دیگر چالش‌های جدی‌تری را برای روابط انسانی و تعاملات اجتماعی ایجاد کرده است. درباره تأثیر فضای دیجیتال بر روابط انسانی؛ فرصت‌ها و تهدیدها با مجید ابهری، آسیب‌شناس و رفتارشناس اجتماعی به گفت‌وگو نشستیم که در ادامه می‌خوانید:

فضای دیجیتال؛ تسهیل ارتباطات یا تضعیف روابط عمیق؟

ابهری آسیب‌شناس و رفتارشناس اجتماعی در تشریح اثرات فضای دیجیتال بر روابط انسانی می‌گوید: «شبکه‌های اجتماعی به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که کاربران را به سمت محتوای همسو با نگرش‌های فردی سوق می‌دهند؛ مسئله‌ای که در بلندمدت می‌تواند به شکل‌گیری روابط سطحی و کم‌عمق منجر شود. تعاملات مجازی، توانایی‌های ارتباطی چهره‌به‌چهره را تضعیف می‌کند و در بسیاری از موارد منجر به افزایش احساس تنهایی و انزوای اجتماعی می‌شود. افراد به جای برقراری ارتباطات واقعی، به ارتباطات مجازی روی می‌آورند و همین موضوع کاهش کیفیت روابط عاطفی و انسانی را به دنبال دارد. روابط سطحی ‌جای روابط عمیق را گرفته و تعامل‌ها اغلب به لایک، کامنت کوتاه و پیام‌های سریع محدود می‌شوند.»

او ادامه می‌دهد: «دوری از تعاملات واقعی باعث می‌شود افراد نتوانند نشانه‌های غیرکلامی مانند لحن صدا، حالات چهره و زبان بدن را به‌درستی درک کنند. این مسئله در نهایت روابط خانوادگی و اجتماعی را تضعیف می‌کند کاهش تعاملات حضوری، استفاده افراطی از شبکه‌های اجتماعی زمان و انرژی روابط واقعی را کاهش می‌دهد. مشاهده فعالیت‌ها و دورهمی‌های دیگران می‌تواند حس کنار گذاشته شدن را تقویت کند. مواجهه دائمی با حجم گسترده و پراکنده اطلاعات در فضای دیجیتال، تمرکز و قدرت تفکر عمیق را کاهش داده و منجر به فرسودگی ذهنی می‌شود. فضای مجازی در صورت استفاده نادرست، به نوعی رژیم ناسالم برای ذهن تبدیل خواهد شد.»

فرصت‌های پنهان در دنیای مجازی

ابهری با تاکید بر اینکه استفاده درست از شبکه‌های اجتماعی می‌تواند حس تعلق ایجاد کند به جنبه‌های مثبت فضای دیجیتال اشاره می‌کند و می‌گوید: «شبکه‌های اجتماعی همیشه مضر نیستند. در شرایط درست می‌توانند ارتباط افراد دور از هم را حفظ کنند و در شرایط بحرانی (مانند بیماری یا مهاجرت) حمایت اجتماعی فراهم می‌کنند. آشنایی با افراد از سراسر دنیا، یادگیری زبان‌های جدید، آشنایی با فرهنگ‌های مختلف و دسترسی آسان به منابع علمی و آموزشی از مهم‌ترین مزایای این فضاست. همچنین اینترنت امکان ایجاد فرصت‌های شغلی و تحصیلی تازه را فراهم می‌کند و بستری مناسب برای بیان ایده‌ها، هنر، نوشتن، فیلمسازی و اشتراک‌گذاری استعدادهاست.»

نقش رسانه‌ها در ارتقای سواد دیجیتال جامعه

ابهری به نقش رسانه‌های نوین و شبکه‌های اجتماعی در ارتقای سواد دیجیتال جامعه اشاره می‌کند و می‌گوید: «رسانه‌ها، به‌ویژه رسانه ملی، نقش مهمی در فرهنگ‌سازی و ارتقای سواد رسانه‌ای دارند. تولید محتوای آموزشی و آگاه‌کننده می‌تواند جامعه را نسبت به تهدیدهای فضای مجازی حساس کند و مهارت‌های مواجهه صحیح با آن را آموزش دهد.»

او ادامه می‌دهد: «سواد دیجیتال تنها توانایی کار با ابزارهای دیجیتال نیست؛ بلکه شامل تشخیص صحت اطلاعات، درک مخاطرات فضای مجازی، استفاده اخلاقی و مسئولانه از رسانه‌ها، تولید محتوای آگاهانه و حفظ حریم خصوصی و امنیت داده‌ها می‌شود. رسانه‌های نوین می‌توانند آموزش‌های کوتاه و کاربردی ارائه دهند، کاربران را به تولید محتوای مسئولانه تشویق کنند و فرهنگ گفت‌وگوی سالم دیجیتال را ترویج دهند اما در صورت نبود سواد رسانه‌ای، خود می‌توانند منبع گمراهی باشند.»

حذف فضای مجازی ممکن نیست؛ مدیریت هوشمندانه ضروری است

به گفته این رفتارشناس اجتماعی حذف کامل این فناوری‌ها نه‌تنها ممکن نیست، بلکه می‌تواند به عقب‌ماندگی در بسیاری از حوزه‌ها منجر شود. او راهکار اصلی استفاده آگاهانه، هدفمند و متعادل از فضای دیجیتال را پایبندی به اصول اخلاقی و فرهنگی می‌داند و می‌گوید: «باید بتوانیم زمان استفاده از فضای مجازی را مدیریت کنیم و به دنبال حساب‌هایی باشیم که الهام‌بخش‌اند، نه مقایسه‌برانگیز. ارتباط‌های آنلاین را به تعاملات واقعی تبدیل کنیم و از شبکه‌های اجتماعی برای تکمیل روابط استفاده کنیم، نه جایگزینی آن‌ها.»