بهای انگور اروپا؛ استثمار کودکان مصری و سکوت ناظران بین‌المللی

«مریم»، دختری یازده‌ساله در مصر، هر روز صبح ساعت سه، با صدای مادرش از خواب بیدار می‌شود. مادر از او می‌خواهد بیدار شود و لباس بپوشد. خسته از تنها چند ساعت خواب شبانه، مریم چشمانش را باز می‌کند. می‌داند که باید سریع حرکت کند وگرنه روز کاری‌اش از دست خواهد رفت. به سرعت آماده می‌شود و در کنار مادر لباس می‌پوشد، سپس هرکدام به سمت کامیون‌های جداگانه‌ای می‌روند که آن‌ها را به سوی مزارع بیابانی در حومه «طه‌الامده»، روستایی در استان منیا، ۲۶۰ کیلومتری جنوب قاهره می‌برد. 

«مریم» در کامیونی شلوغ با حدود بیست دختر دیگر که سنشان بین ۹ تا ۱۶ سال است، در حال سفر به مزارعی است که روز را در آنها به برداشت پیاز سپری خواهد کرد، در حالی که مادرش به گروهی از زنان می‌پیوندد که به برداشت گندم می‌روند. قبل از اینکه مریم سوار کامیون شود، مادرش چند کلمه نصیحت می‌کند: «نزدیک در بیرونی ننشین، کنار دوستانت باش و در وسط کامیون بمان.»

«مریم» یکی از میلیون‌ها کودک کار در مصر است که در بخش کشاورزی مشغول به کار هستند. این کودکان با کار خود استراتژی دولتی مبنی بر تقویت صادرات کشاورزی، به‌ویژه به اروپا را پیش می‌برند. آمار منتشر شده در سال ۲۰۱۹ توسط سازمان مرکزی آمار مصر نشان می‌دهد که بیش از ۱.۸ میلیون کودک بین 6 تا 16 سال در کشور مشغول به کار هستند که ۶۴ درصد از آن‌ها در کشاورزی مشغولند.

اما محققانی چون «عبدالماول اسماعیل»، رئیس انجمن مصری حقوق جمعی و دیگر برآوردهای مستقل معتقدند که تعداد کودکان شاغل در کشاورزی به‌تنهایی بیش از سه میلیون نفر است. به گفته «اسماعیل»: «گروه‌های جامعه مدنی معتقدند آمار رسمی نادرست است، زیرا بخش‌ بزرگی از کار کودک ثبت نشده و تعداد واقعی کودکان کار در مناطق روستایی را منعکس نمی‌کند، حتی گاهی اوقات وجود این پدیده را انکار می‌کنند.»

شرایط سخت کاری
سفر «مریم» نزدیک به دو ساعت طول می‌کشد. هر روز، او برای رسیدن به آنجا دعا می‌کند و کاملاً از حوادثی که در مسیر رخ می‌دهد آگاه است. ماه گذشته، کامیون او و مادرش تصادف کرد. مادر آسیب دید و برای دو هفته نتوانست کار کند. «مریم» تنها چند کوفتگی برداشت که آنقدر جدی نبود و به کار ادامه داد. حدود ساعت شش صبح، «مریم» شروع به برداشت پیاز می‌کند. وقتی ناظر بر سرشان فریاد می‌زند که ادامه دهند، جرات نمی‌کند که کار را متوقف کند.

مادر «مریم» می‌گوید «ما زیر آفتاب سوزان بدون هیچ محافظتی کار می‌کنیم. گاهی حتی مجبوریم لوله‌های آبیاری را قطع کنیم تا آب بنوشیم. هوا داغ است و آبی که میخوریم هم همانقدر داغ است.» مادر «مریم» می‌گوید: «من دخترم را به مزرعه می‌فرستم چون ما هیچ درآمدی نداریم و هر دوی ما باید کار کنیم تا خانواده‌مان را تأمین کنیم. او سیر، سیب‌زمینی و گوجه برداشت می‌کند و من گندم، هندوانه و انگور می‌چینم. بعضی از مالکان زمین ترجیح می‌دهند دختران جوان را استخدام کنند؛ چون می‌توانند به آن‌ها کم‌تر پرداخت کنند.»

مادر «مریم» با چهار فرزندش که «مریم» بزرگترین آن‌هاست، در آپارتمانی دو اتاقه در روستای «طه‌الامده» زندگی می‌کند. او چهار سال پیش همسرش را بر اثر نارسایی کلیه از دست داده و در وضعیتی بحرانی قرار دارد. این زن ۳۶ ساله می‌گوید: «تمام زنان روستای ما کارگران موقت هستند و شغل ثابت ندارند. ما با دیگر زنان به مزارع می‌رویم تا کار کنیم. احیای بیابان‌های اطراف این فرصت را به ما داده، اما کار سخت است.» زخم سیاه و بلندی روی صورتش کشیده شده است. «این زخم از گوگردی است که در هنگام برداشت چغندر استفاده می‌شود. زن جلوی من در حال برداشت بود و بدون اینکه نگاه کند، با ریشه‌ها به صورتم زد. چغندرها با گوگرد اسپری می‌شوند تا روند رسیدنشان سریع‌تر شود. این چیزی است که صورتم را سوزاند.»
«مریم» از ساعت شش صبح تا سه بعدازظهر کار می‌کند و سپس یک ساعت دیگر را صرف بار زدن برداشت‌ها به کامیون‌های بزرگ می‌کند و در نهایت ساعت شش به خانه برمی‌گردد. مزد تمام این کارها  روزانه ۱۰۰ پوند مصری (تقریباً ۱.۸۰ یورو) است. مادرش اندکی بیشتر درآمد دارد، بین ۱۳۰ تا ۱۵۰ پوند (۲.۵۰ تا ۲.۸۰ یورو) در روز.
آن‌ها هر دو 6 روز در هفته کار می‌کنند و فقط روز جمعه را برای استراحت و بازیابی انرژی دارند. مادر می‌گوید: «اگر آن روز تعطیل نبود، نمی‌توانستیم ادامه دهیم، از پا می‌افتادیم.»
مریم و مادرش هر روز دعا می‌کنند تا به خانه برگردند. بعضی از کارگران آنقدر خوش‌شانس نیستند. در ۲۸ ژوئن، ۱۸ زن جوان که بیشتر آن‌ها کودک بودند، در یک تصادف جاده‌ای در استان «منوفیه» جان سپردند، در حالی که به یک مزرعه برای برداشت انگور در منطقه‌ای بیابانی سفر می‌کردند. رسانه‌های مستقل آن‌ها را «شهیدان ۱۳۰ پوندی» نامیدند، اشاره‌ای به دستمزد روزانه‌شان. این تصادف باعث به‌وجود آمدن بحث‌های داغی در سراسر کشور درباره شرایط وحشتناک در روستاهای مصر شد. این شرایط به سیاست‌های اقتصادی ارتباط دارد که از سال ۲۰۱۶ توسط دولت مصر تحت راهنمایی صندوق بین‌المللی پول (IMF) اجرا شده و کار کودکان را افزایش داده است.
زمانی که این خبر را خواند مادر «مریم» وحشت‌زده شد: «ما هم ممکن است همان سرنوشت را داشته باشیم...هر روز که برای کار می‌رویم، حس می‌کنیم که ممکن است پایان کار باشد و همیشه از تصادفات محل کار می‌ترسیم.»

یک مشکل مزمن
آنچه «مریم» و مادرش نمی‌دانند این است که برخی از کامیون‌هایی که آن‌ها در پایان روزهای طولانی و خسته‌کننده‌شان بار می‌زنند، قطعا به اروپا خواهند رفت. مصر همچنان جایگاه خود را به عنوان یک تامین‌کننده بزرگ محصولات کشاورزی برای بازار اروپا محکم می‌کند.
طبق گفته وزارت کشاورزی مصر، اتحادیه اروپا مقصد اصلی محصولات کشاورزی مصر است. در ۱۳ اکتبر امسال، این وزارتخانه اعلام کرد که صادرات کشاورزی مصر از ابتدای سال به ۷.۵ میلیون تن رسیده است و اتحادیه اروپا پیشتاز مقاصد صادراتی آنهاست. محصولات اصلی شامل مرکبات، سیب‌زمینی، گوجه‌فرنگی، انگور، توت فرنگی و غیره است.
برای حمایت از این رشد سریع، مصر و ایتالیا یک خط دریایی جدید با استفاده از کشتی‌های رول-آن رول-آف (RoRo)  راه‌اندازی کرده‌اند. این کریدور سریع به طور خاص برای تسریع حمل و نقل میوه‌ها و سبزیجات تازه به بازارهای اروپایی طراحی شده است. صادرات این محصولات که با حمایت دولت انجام می‌شود، تبدیل به یک منبع حیاتی ارز خارجی برای مصر شده است. هدف دولت مصر افزایش صادرات سالانه به ۱۰۰ میلیارد دلار با تمرکز ویژه بر محصولات کشاورزی است.
اسماعیل می‌گوید: «نتیجه این صادرات وسیع، این است که دولت سیاست احیای بیابان را گسترش داده تا مزارع کشاورزی وسیعی ایجاد کند که عمدتا انگور، پرتقال، پیاز و دیگر محصولات را تولید می‌کند. این مسئله باعث بدتر شدن مشکل کار غیررسمی و استثمار در مناطق روستایی، به ویژه از کودکان شده است.» او ادامه می‌‌دهد: «کار کودکان و زنان یکی از جنبه‌های تاریک بخش کشاورزی مصر است. این مسئله گسترده است، به‌ویژه در محصولاتی که نیاز به کار فراوان دارند اما دستمزد روزانه کمی ارائه می‌دهند.» کار کودک تنها به مصر محدود نمی‌شود. طبق آخرین برآوردهای «سازمان بین‌المللی کار» (ILO) در سال ۲۰۲۴، حدود ۱۳۸ میلیون کودک در سراسر جهان مشغول به کار هستند.
علاوه بر کودکان، حدود ۵ میلیون زن نیز در بخش کشاورزی کار می‌کنند (بر اساس سرشماری سال ۲۰۱۰ که جدیدترین آمار برای کارگران کشاورزی است). «اسماعیل» می‌گوید: «هیچ‌کدام از آن‌ها تأمین اجتماعی، بیمه درمانی یا هیچ‌گونه حمایتی ندارند. آن‌ها تمام روز یا در بعضی موارد حتی تا ده ساعت در روز کار می‌کنند». او اشاره می‌کند که امید به زندگی این کارگران به ندرت از ۵۰ سال فراتر می‌رود.

«عبدالفتاح عبدالعزیز»، رئیس اتحادیه کشاورزان مصر می‌گوید: «الان قانون ممنوعیت کار کودک برای کودکان زیر پانزده سال وجود دارد و شورای ملی کودکی و مادری هم تشکیل شده است. اما همزمان، هیچ‌گونه اجرای واقعی وجود ندارد. چند کودک واقعا کار می‌کنند؟ مشکل این است که سیستم نظارت دقیقی وجود ندارد.» طبق برآوردهای رسمی، ۱۸.۴ میلیون مصری بالای ۱۰ سال بی‌سواد هستند که بیشتر آن‌ها در استان‌های روستایی زندگی می‌کنند. پس از یک روز طاقت‌فرسا زیر آفتاب سوزان، «مریم» و مادرش به خانه برمی‌گردند و تنها ۲۳۰ پوند مصری (حدود ۳.۵۰ یورو) پول دارند. پولی که به‌سختی برای تأمین غذای خانواده شش نفره‌شان کافی است. آن‌ها فردا دوباره از خواب بیدار می‌شوند، آماده برای برداشت محصولاتی که به اروپا خواهند رفت.

گل یاس و استثمار نیروی کار کودک
در مصر، کار کودکان در برداشت گل یاس، به‌ویژه در فصول بهار و پاییز امری رایج است. این گل که در تولید عطرها کاربرد زیادی دارد، عمدتاً برای بازارهای اروپایی تولید می‌شود. مصر بیش از ۶۰ درصد از بازار جهانی گل یاس را تأمین می‌کند و بزرگ‌ترین صادرکننده این محصول به اروپا، به‌ویژه به برندهای مشهور فرانسوی مانند LVMH است.  کودکان به دلیل اندازه کوچک و چابکی‌شان انتخاب می‌شوند تا گل‌ها را برداشت کنند، چرا که این کار برای آن‌ها راحت‌تر از بزرگسالان است.

این کودکان در شرایط سخت و بدون هیچ‌گونه محافظت ایمنی، ساعات طولانی کار می‌کنند و دستمزد بسیار پایینی دریافت می‌کنند. در حالی که قیمت هر کیلو گل یاس در اروپا می‌تواند بیش از ۸۰ یورو باشد، در مصر این محصول به کمتر از ۲ یورو فروخته می‌شود و کارگران تنها یک‌سوم این مبلغ را دریافت می‌کنند. علاوه بر دستمزد اندک، این کودکان با مشکلات بهداشتی جدی از جمله بیماری‌های مزمن ناشی از تماس با آفت‌کش‌ها و تابش طولانی مدت آفتاب روبه‌رو هستند. بسیاری از آن‌ها همچنین فرصت ادامه تحصیل را از دست می‌دهند و به‌جای مدرسه در مزارع مشغول به کار هستند.