واکسن ایدز، آموزش و آگاهیبخشی عمومی است
دهم آذرماه، برابر با اول دسامبر روز جهانی ایدز نامیده شده است. فعالان اجتماعی و سازمانهای بینالمللی این روز را قطبنمایی برای آگاهیبخشی درباره ضرورت آموزش و پیشگیری از بیماری ایدز میدانند.
ایدز در چند دهه اخیر بیش از گذشته شناخته شده است، اما هنوز در گفتوگوهای عمومی کمتر بهطور روشن مطرح میشود. این در حالی است که براساس آمارهای سازمان بهداشت جهانی در سال ۲۰۲۴، تعداد ۴۰.۸ میلیون نفر در سراسر جهان به HIV مبتلا بودند. در این سال تقریباً ۶۳۰ هزار نفر بر اثر عوامل مرتبط با این بیماری جان خود را از دست دادند.
آموزش ناکافی و انگ اجتماعی؛ موانع اصلی پیشگیری از ایدز
ایدز در ایران بحرانی است که زیر پوست جامعه میخزد و آسیبهای خود را برجا میگذارد. برای همین بر آموزش و پیشگیری، هزاران بار بیشتر از درمان تاکید میشود.
ابراهیم ترکی هرچگانی، مدیرعامل شبکه ملی سازمانهای مردمنهاد حوزه ایدز (شمسا) به آتیه آنلاین میگوید: «متأسفانه برخی در کشور ما، آموزش پیشگیری از ایدز را با آموزش جنسی مترادف میدانند. شاید اینها در برخی جهات تشابه داشته باشند، اما ماهیت آموزش پیشگیری از ایدز با آموزش جنسی متفاوت است و نباید یک موضوع بهداشتی را به موضوعات دیگر گره زد.»
به گفته او: «کشور ما به آموزش نیاز دارد اما در آموزش جنسی باید درباره مسائل اعتقادی و باورهای عمومی تحفظ داشته باشیم. نباید الگوها و تجربه مناطقی را که با فرهنگ و اعتقادات مردم در تعارض است در کشور پیاده کنیم؛ ارائه الگوهای متناسب جامعه ایرانی که هم بومی باشند و هم با باورهای مردم تعارض نداشته باشند، میتواند مفید واقع شود. اگر الگوی بومی مناسبی طراحی شود قطعاً در بحث جوانی و جمعیت هم برای کشور مفید است. ما در طراحی این الگوها، کمکاری کردیم.»
بنابر تاکید سازمان بهداشت جهانی، انگ و تبعیض، موانع اصلی برای انجام آزمایش اچ آی ویاند. در بسیاری موارد افراد بهخاطر ترس و انگ اجتماعی از مراجعه برای تشخیص و درمان خودداری میکنند. ترکی درباره آثار این عوامل بازدارنده توضیح میدهد: «ترس از این بیماری فراگیر است. این ترس در زنان شدیدتر و به میزان 65 درصد برآورد میشود. همچنین در جوانان ۱۸ تا ۲۵ ساله 75 درصد است، چون انگ خانوادگی و اجتماعی بالاست. یکی از راهها برای اعتمادسازی، گسترش تستهای ناشناس (self-testing) است که در ایران از سال ۱۴۰۲ شروع شده اما در کل کشور فقط ۱۰درصد پوشش دارد.»
او درباره روند تشخیص اضافه میکند: «روند تشخیص در ایران، از طریق مراکز مشاوره بیماریهای رفتاری است که بهصورت محرمانه و رایگان خدمات ارائه میدهند. مسئله اینجاست که این مراکز فقط ۳۰ درصد کشور را پوشش میدهند. تستهای سریع (RDT) در ۷۰۰ مرکز وجود دارد، اما این خدمات محدود است.»
شکاف میان سیاست رسمی و واقعیت اجتماعی
یکی از مواردی که مسیر پیشگیری از ایدز را ناهموار میکند، ناهماهنگی بین سیاست رسمی و رفتار واقعی مردم است. مدیرعامل شمسا درباره این شکاف میگوید: «شکاف در این عرصه عظیم است. سیاست رسمی بر مسائل دیگری تمرکز دارد و برخی از آموزشها را تا قبل از ازدواج محدود میکند، اما واقعیت این است که تعداد زیادی از جوانان ۱۸ تا ۲۵ ساله روابط خارج از ازدواج دارند. این شکاف، ریسک را افزایش میدهد چون بیش از ۷۰ درصد آنها از وسایل پیشگیری استفاده نمیکنند. در رفتار واقعی، جوانان از اینترنت اطلاعات میگیرند که بیش از ۴۰ درصد این اطلاعات غلط است و منجر به خوددرمانی میشود (مثل استفاده نادرست از داروی ایدز PrEP ). برای پر کردن شکاف موجود، نیاز به کار فرهنگی و رسانهای واقعی داریم، نه فعالیتهای مقطعی تبلیغاتی.»
او همچنین خلأ آماری و اطلاعات مخدوش در ایران را مهم میداند: «متأسفانه، دادههای رسمی اچآیوی در ایران همچنان ناقص و قدیمی است. طبق گزارش برنامه مشترک ملل متحد (UNAIDS) در زمینه ایدز در سال 2025، تخمین زده میشود حدود ۶۰ هزار نفر در ایران با اچآیوی زندگی میکنند، اما فقط ۳۷ درصد آنها (۲۲۰۰۰ نفر) از وضعیت خود آگاهند. الگوهای انتقال هم تغییر کرده و از ۷۰ درصد ابتلا از طریق تزریق موادمخدر در سال ۲۰۱۰ به ۵۵ درصد انتقال از راه جنسی در سال ۲۰۲۴ رسیده، اما آمار رسمی وزارت بهداشت (۱۴۰۳) این تغییر را فقط ۴۰ درصد گزارش میکند. این ناهمخوانی بهخاطر عدم گزارشگیری از گروههای پرخطر (مثل کارگران جنسی و...) است. بزرگترین خلأ، دادههای محلی از مناطق روستایی و حاشیهای است؛ مثلاً در برخی از مناطق شرقی، نرخ واقعی انتقال جنسی بیش از آمار رسمی است، چون انگ اجتماعی مانع بزرگی محسوب میشود.»
شعار امسال؛ غلبه بر موانع، دگرگونسازی پاسخ به ایدز
سازمان جهانی بهداشت روز جهانی ایدز در سال ۲۰۲۵ را با شعار «غلبه بر موانع، دگرگونسازی پاسخ به ایدز» همراه کرده و خواستار تداوم رهبری سیاسی، همکاری بینالمللی و رویکردهای مبتنی بر حقوق بشر برای پایان دادن به ایدز تا سال ۲۰۳۰ شده است.
ترکی وضعیت ایران در این زمینه و سیاستهای موجود را چنین تبیین میکند: «برای تبدیل این توصیه به واقعیت، اولاً باید خود آزمایشی self-testing با ۹۰ درصد پوشش را جدی بگیریم. ثانیاً آموزش جمعیت عمومی کشور خصوصاً نوجوانان و جوانان را فراموش نکنیم و ثالثاً از سمنها حمایت کنیم تا برای کنترل و پیشگیری از بیماری ایدز به نظام سلامت کمک کنند.»
او سه سیاست غلط را هم برمیشمارد: «اشتباه ما در سیاستهای به کار گرفته شده، تمرکز بر انتقال از طریق تزریق موادمخدر و غفلت از راههای دیگر بهویژه انتقال از راه جنسی بوده که به بالارفتن آمار مبتلایان منجر شده است. همچنین عدم حمایت قانونی از افراد مبتلا وجود دارد. یعنی ما بهجای مقابله با بیماری با بیماران مقابله کردیم. از طرفی مانعتراشی در ارائه خدمات پیشگیری در برخی از مراکز از جمله زندانها را داشتیم که باعث گسترش بیماری شد.»
این کارشناس حوزه ایدز ادامه میدهد: «شکستهای ساختاری عمدتاً ریشه در سیاستهای محدودکننده و کمبود بودجه دارد. به طور مثال عدم دسترسی گروههای پرخطر به تست و دارو بهخاطر قوانین سختگیرانه (مانند برخی از محدودیتها در زندانها تا سال ۱۴۰۲) انتقال را از ۱۵ به ۲۵ درصد افزایش داد. همینطور باید ادغام ضعیف خدمات اچآیوی در سیستم بهداشت اولیه را در نظر گرفت. مثلاً فقط ۲۰ درصد مراکز روستایی تست اچآیوی دارند و این به خاطر مشکلات ناشی از تحریم هم هست که بودجه پیشگیری را از ۱۰ درصد به ۵ درصد کل سلامت کاهش داده است.»
نقش سمنها و رسانهها در بازسازی اعتماد عمومی
در این میان نباید از نقش رسانهها و سازمانهای مردمنهاد غفلت کرد. این نهادها میتوانند در امر آگاهیبخشی و هدایت افراد در معرض خطر به سمت آگاهی، پذیرش بیماری و درمان کمککننده باشند. مدیرعامل سازمانهای مردمنهاد حوزه ایدز تاکید میکند: «بهنظرم تابوی رسانهای در زمینه ایدز تا حدودی شکسته است. ما 15 سال پیش در انجمن پیشگیری از آسیبهای اجتماعی، اولین سمنی بودیم که مجموعه انیمیشن پیشگیری از ایدز را تولید کردیم و از همه شبکههای سیما پخش شد. حتی چند قسمت از این انیمیشن درباره انتقال از طریق روابط جنسی بود. اما زمانی رسانهها خصوصاً تلویزیون، بیماری ایدز را «بیماری گناهکاران» نشان میدادند. خطای اصلی، تاکید بر ترس بهجای امید بود. این امر، انگ را افزایش میدهد و باعث میشود تستگیری به میزان زیادی کاهش یابد.»
او ادامه میدهد: «سمنها پل اعتمادند و در درجه اول نیاز به بودجه مستقل دارند. الان بیش از ۷۰ درصد بودجه این سازمانها وابسته به دولت است. دسترسی به برخی از مراکز از جمله زندانها برای ارائه خدمات هم ضروری است. سمنها به حمایت قانونی و حقوقی و دسترسی به دادههای رسمی آماری نیاز دارند. همکاری رسانهها برای کمپینهای ملی هم اهمیت فوقالعادهای دارد.
اچآیوی در ایران از مسائلی است که واقعیتی پیچیدهتر از روایت رسمی و حتی روایت رسانهای دارد. یکی از مواردی که باید در این زمینه جدی گرفته شود، وضعیت مهاجران و اتباع است. ترکی هرچگانی بر اساس تجربه انجام شده در شبکه شمسا در این زمینه توضیح میدهد: «یکی از گروههای آسیبپذیر در برابر اچآیوی، زنان مهاجر (بهویژه زنان افغانستانی) هستند که بهخاطر محدودیتهای قانونی، انگ اجتماعی، فقر اقتصادی و کمبود دسترسی به خدمات اچآیوی و سلامت باروری، در معرض خطر قرار دارند»
او میگوید: «اخیراً یک رساله دکتری در دانشگاه علوم پزشکی تهران توسط زهرا بیات، دانشجوی بهداشت باروری و مدیر اجرایی شبکه شمسا انجام شده که دقیقاً به این موضوع پرداخته است. موضوع این تحقیق، بررسی تعیینکنندههای اجتماعی مؤثر بر دسترسی زنان مهاجر افغانستانی به خدمات سلامت باروری در ایران است که نتایج آن باید مورد توجه سیاستگذاران حوزه سلامت خصوصاً وزارت بهداشت، کمیساریای عالی پناهندگان و سایر آژانسهای بینالمللی قرار گیرد. این پژوهش که روی ۳۵۰ نفر از مهاجران زن انجام شد نشان داد زنان مهاجر افغانستانی ۳.۲ برابر بیشتر از زنان ایرانی در معرض خطر ابتلا به اچآیوی از طریق انتقال جنسی هستند و این زنگ خطر است.»
چالش داروهای جدید؛ امید واقعی یا بزرگنمایی تبلیغاتی
این روزها صحبت از کشف داروی جدیدی برای بیماری ایدز بر سر زبانهاست. مردادماه امسال خبری منتشر شد مبنی بر اینکه نخستین دارویی که قابلیت پیشگیری ۱۰۰ درصدی از اچآیوی را دارد، مورد تأیید سازمان غذا و داروی آمریکا قرار گرفته و به زودی عرضه جهانی آن آغاز میشود. ترکی درباره اینکه این دارو دقیقاً چه تفاوتی با داروی فعلی دارد و آیا مزیت آن واقعی است یا فقط یک بستهبندی بهتر، میگوید: «تفاوت داروی «لناکاپاویر» که در ژوئن ۲۰۲۵ تأیید شد با PrEP فعلی در بازه مصرف آنهاست. مثلا میزان مصرف داروی فعلی روزانه یا هر دو ماه یکبار است ولی لناکاپاویر تزریقی است و هر ۶ ماه یکبار استفاده میشود. همچنین گفته شده داروی جدید در زنان 100 درصد و در مردان ۹۶ درصد اثربخشی دارد. تنها مزیت این دارو عدم نیاز به رعایت روزانه است و برای گروههای پرخطر با فراموشی بالا، ایدهآل است. اما تأثیر 100 درصدی شاید یک فعالیت تبلیغاتی باشد. تأثیر هیچ دارویی ۱۰۰ درصد نیست، اما نسبت به سایر داروها برتری دارد. از سوی دیگر باید در نظر داشت که این دارو هنوز به بازار نیامده و تبلیغات در مورد موثر بودن کامل آن، میتواندخطر کاهش احتیاط را به دنبال داشته باشد.»
در نهایت و با نگاه به اقدامات ملی و جهانی به نظر میرسد که ایران برای مواجهه موثر با اچآیوی نیازمند ترکیبی از مداخلات علمی و اصلاحات اجتماعی است. آموزش جنسی مبتنی بر واقعیت، تقویت نظام داده، تضمین پایداری درمان و کاهش انگ از نیازمندیهای این مسیر است. اگر این مولفهها جدی گرفته شوند، کنترل ایدز فقط یک شعار نخواهد بود. از این مسیر میتوان مردم را در مقابل رفتارهای پرخطر واکسینه کرد و مطمئن بود که زندگی ایمنی خواهند داشت.
