گذار به انرژی پاک و ضرورت حمایت از جوامع آسیبپذیر در ایران
آخرین گزارش سازمان جهانی کار درباره عدالت اجتماعی به تاثیرات شدیدی مانند استرس گرمایی بر نیروی کار اشاره داشت و لزوم گذار به سمت انرژیهای تجدیدپذیر را مطرح کرد اما این گذار برای کشورهایی مثل ایران با چالشهای درآمدی و اقتصادی همراه است.
براساس آخرین گزارش سازمان جهانی کار از وضعیت عدالت اجتماعی ۷۱ درصد کارگران در سال ۲۰۲۴ تحت تاثیر استرس گرمایی قرار گرفتند و کاهش بهرهوری به خاطر تغییر اقلیم باعث شد درآمد جمعیتهای آسیبپذیر بیشتر کاهش پید کند. یعنی افراد کمدرآمد در سراسر جهان که فقط ۱۲ درصد از گازهای گلخانهای جهان را تولید میکنند، با ۷۵ درصد کاهش درآمد ناشی از اثرات مرتبط با اقلیم روبهرو خواهند شد.
گرما یکی از شاخصههای تغییر اقلیم است. مجید شفیعپور عضو هیئت علمی و رئیس موسسه ملی تغییر اقلیم دانشگاه تهران میگوید تغییر اقلیم دو شاخصه به عنوان پدیده گرمایش جهانی دارد که همه جای کره زمین را درگیر خود کرده است، یکی افزایش دمای میانگین سطحی و دوم تغییر در رژیمهای بارشهای جوی که بر سلامتی، امنیت غذایی و کشاورزی، انرژی و حملونقل، مدیریت پسماندها و در کل ۱۸ زمینه اثر میگذارند. کار و درآمد افراد هم یکی از زمینههاست. هر دو این شاخصهها امروز منطقه خاورمیانه و ایران را با چالش روبهرو کرده است.
تغییر اقلیم و درآمد کارگران؛ شکاف پژوهشی ایران
در ایران درباره اثر تغییر اقلیم بر کاهش درآمد، پژوهش متمرکز یا آماری در دست نیست. هنوز دانشی درباره این تاثیر شکل نگرفته است. این موضوع را سمیه توحیدلو عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی تایید میکند و میگوید اگرچه درباره آسیبهای سلامتی و از دست رفتن انسانها در اثر تغییر اقلیم و افزایش گرما دادههایی وجود دارد اما درباره کاهش درآمد، فقر کارگران یا حتی مرگ صنایع به خاطر پیامدهای تغییر اقلیم کمتر گفته شده است: «به این خاطر که کاهش بهرهوری یا افت آن در صنعت چندعاملی است. ضرورتا نمیشود همهچیز را به گردن محیطزیست و تغییر اقلیم انداخت. ما عادت نداریم برای تبیین یک پدیده محیطزیست را به عنوان یک متغیر مستقل اصلی ببینیم. در رشتههای دانشگاهیمان هم محیطزیست چندان جدی نیست و در جامعهشناسی و علوم انسانی هم که باید در این زمینه محتوا تولید میکرد کمترین میزان متخصص را در حوزه آب و مانند آن داریم.»
اما از شاخصههایی که گزارشهای جهانی میگویند میتوان نشانههایی از این اثرات در ایران پیدا کرد. شرایط سخت کاری در گرمای شدید هم سلامت کارگران به خطر میاندازد و هم با تغییر یا کاهش ساعت کاری به طور غیرمستقیم درآمد و قدرت چانهزنی کارکنان را کاهش میدهد. گزارشهای جهانی اغلب با پرداختن به اثرات تغییر اقلیم از لزوم حرکت به سمت انرژیهای تجدیدپذیر میگویند که بخشهای مختلف اشتغال را تحت تاثیر قرار میدهد.
گذار صنعتی متوازن؛ از مهار انتشار تا ساخت تابآوری اقلیمی
شفیعپور معتقد است که سیاستگذاران باید با توجه به مدلهای تغییر اقلیم در صنعت برنامههای متفاوتی در پیش بگیرند که هم به کاهش سوختهای فسیلی و هم افزایش تابآوری در شرایط اقلیمی تغییریافته است. او تغییر اقلیم را به پروانهای با دو بال «تعدیل» و «سازگاری» تشبیه میکند که میتواند ما را به اهداف مقابله با پدیده شوم گرمایش جهانی برساند: «تعدیل اشاره مستقیم به کاهش انتشار گازهای گلخانهای دارد که ناشی از استفاده از انرژیهای فسیلی و گازهای انسانساختی است که در صنعت استفاده میشود. استفاده کمتر از این دسته از منابع انرژیهای تجدیدناپذیر میتواند تاثیر مستقیمی بر کاهش انتشار گازهای گلخانهای داشته باشد.»
بال دوم سازگاری است که به لزوم تغییرات در صنعت برای سازگاری با اثرات تغییر اقلیم اشاره دارد: «افزایش میانگین دمای سطحی بر خیلی از فرایندهای تولیدی محصولات تاثیرگذار است. حتی محصولاتی که بعدا باید در محیطهای متفاوت جغرافیایی به عملکرد خود بپردازند، در دمای بالاتر ویژگیهای خاصی را مطالبه میکنند. این ویژگیها تلاش مهندسی را برای سازگاری با محیط با دمای بالاتر مطالبه میکند. درنتیجه لازم است راهکارهای مهندسی برای افزایش تابآوری در مقابل پدیده گرمایش جهانی ناشی از تغییرات آبوهوا در قالب سیاستهای توسعهای و حتی تولیدی کنونی به کار گرفته شود که بتواند هم بال تعدیل و هم بال سازگاری را به صورت متوازن و یکسان ایجاد کند، پرورش و رشد دهد تا این حرکت متوازن جلو برود و ما را به مقصدمان برساند که عملا در اختیارگرفتن تابآوری مناسب و متناسب با شرایط اقلیمی تغییرپیداکرده است.»
گذار عادلانه بدون حمایت، صنایع محلی ایران را قربانی میکند
گذاری که در گزارشهای جهانی به نام «گذار عادلانه» مطرح شده اغلب در کشوری مثل ایران صنایع محلی و بومی را تحت تاثیر قرار میدهد. توحیدلو توضیح میدهد که یکی از اجزای اقتصاد سبز در دنیا گذار دیجیتال است و در کنار گذار از سوخت فسیلی صنایع را در ایران تحت تاثیر قرار میدهند: «همانطور که انواع اتوماسیونها در گذار دیجیتال و پلتفرمی شدن باعث شد بخشی از صنایع نتوانند با تغییر همراه شوند، گذار انرژیهای تجدیدپذیر هم برخی صنایع را حذف میکند. هر دوی اینها وقتی وارد ایران میشود اثر منفی گذاشته است. ما در انرژی تجدیدپذیر دچار مشکلیم و علی رغم تلاشها برای استفاده از انرژی خورشیدی و پنلهای خورشیدی، انگار جایگزین نمیشود.»
با اینحال شواهد میگویند این گذار اجتنابناپذیر است. چون تغییر اقلیم با کاهش بارشها زندگی گروه بزرگی از مردم کشور یعنی کشاورزان را تحت تاثیر قرار میدهد و در ادامه جیرهبندی آب هم باعث میشود گروهی از مردم از گردونه داشتن آب سالم حذف شوند: «ما لاجرم باید به سمت این گذار برویم مخصوصا که تحصیلکردگان و متخصصانی داریم که بتوانند این گذار را رقم بزنند.»
سازمان جهانی کار میگوید در گذار به انرژیهای پاک حداقل ۷۰ میلیون کارگر به مهارتهای جدید نیاز خواهند داشت و تلاشها برای گذار به منابع انرژی پاکتر میتواند منجر به از دست رفتن ۶ میلیون شغل در صنایع سوخت فسیلی شود اما همزمان میتواند حدود ۲۴ میلیون موقعیت شغلی جدید در انرژیهای تجدیدپذیر و بخشهای سبز ایجاد کند.
توحیدلو با یادآوری بحثهای تعدیل اقتصادی در جهان میگوید: «بعد از یک تا دو دهه خود بانک جهانی دید این نگاه که تعدادی قربانی شوند تا سیاستی اجرا شود و به توسعه برسیم نقض غرض است. یعنی هیچ حرکتی به سمت پیشرفت به بهای قربانی شدن یک قشر یا طبقه امکانپذیر نیست. برای اینکه گذار با کمترین آسیب انجام شود نیازمند سیاستگذاری کلانی هستیم و نیازمند دیدن کسانی که آسیب میبینند. باید از قبل برای آنها فکری کرد و نهادهای حمایتی اعم از بیمهها و خود دولت پشت این گروه بایستند.»
به گفته او تغییر انرژی به سمت انرژیهای تجدیدپذیر در واحدهای صنعتی باید آرام و به همراه تسهیلات باشد: «ممکن است آرامآرام کارخانه بتواند یک دستگاه را از گردونه یا زنجیره تولید کنار بگذارد و جایگزین کند. ولی وقتی یک دفعه بشود درواقع کاسته شدن از تعداد کسبوکارهاست و وقتی این اتفاقها میافتد بیشترین آسیب را مشاغل تولیدی میبرند چون مشاغل خدماتی میتوانند خود را با مدلهای جدید بازسازی کنند ولی در مشاغل تولیدی و صنعتی و کشاورزی حتی صنایع کوچک این تبدیل به سرعت امکانپذیر نیست. همینطوری صنایع ما دارد میخوابد و تولید از بین می رود.»
به نظر این پژوهشگر مطالعات توسعه تنها راه با برنامهریزی کلان و سیاستگذاری کلان بینبخشی، بیندستگاهی و با شرط حمایت و گامبهگام بودن است: «آن تصور دهه ۶۰ و ۷۰ که از امروز گزینه دیگری جایگزین کنیم مخل صنعت است و برای ما عقبگرد است. ما میخواهیم صنعت را تغییر دهیم ولی سرمایهگذار نداریم چون درها بسته است و فکر میکنیم باید روی چیزی که داریم فشار بیاوریم و تغییرش بدهیم.»
فشار دوگانه اقلیم و گذار انرژی بر مشاغل غیررسمی
پیامدهای تغییر اقلیم همانطور که به کشورهای کمدرآمد بیشتر آسیب میزند، در بین مشاغل هم آنها که کمتر ثبات شغلی دارند بیشتر به خاطر این پیامدها درآمدشان را از دست میدهند. سازمان جهانی کار در گزارش دیگری با عنوان «کار در سیاره گرمتر» تاکید داشت که پیامدهایی مثل استرس گرمایی بر گروههای محرومتر کارگران بیشتر اثر میگذارد و هرچه بخشهای کاری حالت غیررسمیتری داشته باشند یعنی دسترسی محدودتری به بیمههای سلامت، حمایت اجتماعی و نظامهای حفاظت شغلی داشته باشند بیشتر آسیب میبینند.
اما نکته اینجاست که کسانی که در بخش غیررسمی اقتصاد فعالیت میکنند هم از تغییر اقلیم آسیب میبینند و هم در نتیجه گذار به انرژیهای تجدیدپذیر بیشتر ممکن است شغل خود را از دست بدهند.
توحیدلو توضیح میدهد که اغلب صنایع بزرگ و هلدینگها به منابع حمایتی و وامهای بانکی دسترسی دارند چون افت آنها به خاطر تعداد کارکنان بیشتر به چشم دولت و سیاستگذار میآید: «مشاغل رسمی اساسا میتوانند بیشتر دیده شوند. اما مشاغل غیررسمی که الان هم زیاد هستند این امکانات را ندارند. وقتی ما از ۳۴ میلیون که طبق قوانین سهلگیرانه شاغل محسوب میشوند، ۲۲ میلیون بیمهپرداز داریم، بقیه این جمعیت را نمیبینیم و اتفاقا آنها اولین گروهی هستند که ضرر میکنند و هیچجا دیده نمیشوند. مشاغل غیررسمی در خدمات بازنشستگی و بیمهای، بحثهای جبران شکستها و حمایتهای جبرانی دیده نمیشوند.»
او با یادآوری اینکه گذار به اقتصاد سبز با گذار دیجیتال همراه است تاکید میکند که بسیاری از مشاغل غیررسمی که همین الان در بستر اینترنت قرار دارند با فیلترینگ و بستن اینترنت نابود شدهاند: «از گذار دیجیتال صحبت میکنیم درحالیکه حق نداریم پلتفرمها را بزرگتر کنیم و سقف محکم فیلترینگ نمیگذارد از شبکههای اجتماعی استفاده کنیم و درآمدزایی کنیم و نقاط بسیار پررنگ و پراهمیت اقتصاد دیجیتال را از دست میدهیم. مثل ماجرای فیلتر شدن اینستاگرام که بالای هفت میلیون شغل را از بین برد. مشاغلی که کسبوکارشان و درآمدزاییشان از طریق فضای مجازی بود.»
هشدارها درباره اثرات تغییر اقلیم بر کار و درآمد در گزارشهای جهانی اغلب با پیشنهادهایی همراه است که مهمترین آنها اقدامات سیاستی برای گذار از سوختهای فسیلی به سمت انرژیهای تجدیدپذیر است. در این گذار در صورتی که سیاستگذاری هدفمند مثل ایجاد شغل سبز، انعطاف در ساعات کاری و حمایت اجتماعی دیده نشود، خوداشتغالها و مشاغل غیررسمی آسیبهای جبرانناپذیری میبینند.
چشمانداز آینده به تصمیمهایی وابسته است که امروز گرفته میشود؛ تصمیمهایی که باید هم کارگران را ببینند، هم صنایع را، هم ضرورتهای محیطزیستی را و هم فرصتهای نوآورانه را. تنها با چنین نگاه متوازن و حمایتگری است که میتوان هم از پیامدهای تغییر اقلیم کاست و هم گذاری عادلانه را رقم زد؛ گذاری که به جای حذف و حاشیهنشینی، امکان سازگاری، رشد و تابآوری را برای همه گروههای اجتماعی فراهم کند.
