مخالفت انجمن روانپزشکان ایران با کشت خشخاض؛ این طرح میراث موفق درمان اعتیاد را تضعیف میکند
انجمن علمی روانپزشکان هشدار داد که سیاست کشت خشخاش و سهمیه مواد مخدر، «فاقد پشتوانه علمی» است و دستاوردهای درمان اعتیاد را تضعیف خواهد کرد.
ایران در طول دهههای متمادی، تلاش ویژهای در امر مبارزه با معضل مواد مخدر داشته است. این اهتمام در دو محور اساسی سیاستهای ناظر بر مواد مخدر تجلی یافته است: نخست، مقابله با عرضه که شامل کشفیات گسترده، انسداد مسیرهای ترانزیت و ارتقای مستمر ظرفیتهای مرزبانی و انتظامی است؛ و دوم، کاهش تقاضا که با گسترش درمانهای دارویی و روانی–اجتماعی، توسعه برنامههای درمان نگهدارنده، پیشگیری اجتماعی، آموزشهای عمومی و الگوهای کاهش آسیب دنبال شده است.
در راستای تحقق این اهداف، ایران سرمایهگذاریهای چشمگیر انسانی، فنی و مالی انجام داده و در این مسیر، هزینههای قابل توجهی را متحمل شده است.
دستاوردهای ملی در حوزه کنترل و درمان اعتیاد
حاصل این اقدامات و تلاشهای بیوقفه، مجموعهای از دستاوردهای ملموس و مستند است. این دستاوردها در گزارشها و ارزیابیهای نهادهای بینالمللی ذیربط، از جمله مراجع تخصصی سازمان ملل متحد و شبکههای تخصصی حوزه سلامت، مورد اشاره، تأیید و حتی الگوبرداری قرار گرفته است.
از جمله نتایج این تلاشها میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
۱. کاهش سرعت افزایش شیوع مصرف مواد و اعتیاد در جمعیت عمومی طی ۱۰ سال اخیر
۲. کاهش قابل توجه مصرف تزریقی مواد، که پرخطرترین الگوی مصرف محسوب میشود
۳. کاهش قابل توجه نرخ انتقال عفونتهای منتقلشونده از راه خون (ناشی از مصرف تزریقی)، بهویژه کاهش شیوع ویروس HIV و بیماری ایدز از راه مصرف مواد
۴. گسترش مراکز درمانی اعتیاد و توسعه درمانهای مبتنی بر شواهد علمی، مانند درمانهای نگهدارنده با متادون و سایر داروهای تأییدشده، بهبود شاخصهای دسترسی به خدمات مشاوره و حمایتهای روانشناختی، و پیوستن شمار کثیری از بیماران به برنامههای درمانی متنوع در سطح کشور
۵. شکلگیری زیرساختهای اولیه همکاری و همافزایی میان بخش بهداشت، سازمانهای حمایتی و نهادهای مدنی
۶. اصلاح نسبی قوانین مرتبط با مبارزه با مواد مخدر
این پیشینه موفق و نتایج حاصله، به مثابه سرمایهای راهبردی و ارزشمند تلقی میگردد. از اینرو، هرگونه تغییر در سیاستهای آتی در این حوزه باید با هدف حفظ و ارتقای این دستاوردها طراحی و اجرا شود و به هیچ عنوان نباید به تضعیف این میراث ارزشمند منجر شود.
طرح جدید دولت و نگرانیهای انجمن
در تاریخ ۱۸ شهریورماه ۱۴۰۴، سخنگوی دولت در نشست خبری با اصحاب رسانه، در پاسخ به پرسش خبرنگاران درباره اعطای مجوز کشت خشخاش، از اتخاذ تصمیم دولت مبنی بر کشت این گیاه برای بهرهبرداری در صنایع داروسازی کشور خبر داد.
در همین راستا، پیشتر با موافقت مقام محترم ریاست جمهوری مقرر شده بود که سالمندان دچار اعتیاد و افرادی که در معرض عوارض آن قرار دارند، ضمن دریافت سهمیهای مشخص از مواد افیونی، از اماکن امن و تحت نظارت جهت مصرف نیز برخوردار شوند.
انتشار این اخبار، موجی از نگرانی را در جامعه علمی روانپزشکان ایران برانگیخته است. این انجمن بهعنوان مرجع علمی مستقل در حوزههای پیشگیری، کاهش آسیب و درمان اعتیاد، وظیفه خود میداند که عواقب و پیامدهای چنین تصمیماتی را مورد بررسی دقیق قرار داده و هشدارهای لازم را به مسئولان محترم ارائه کند.
ضرورت بررسی علمی، چندرشتهای، مستقل و شفاف
طرح دولت مبنی بر اعطای مجوز کشت خشخاش و تخصیص سهمیه به برخی گروههای خاص، ممکن است منافعی مانند تأمین آلکالوئیدهای دارویی و تقویت ظرفیت تولید داروهای مسکن در پی داشته باشد؛ لیکن، چنانچه این سیاست پیش از اجرا بهصورت شفاف و با رویکرد چندرشتهای و علمی در مجامع تخصصی مطرح و بررسی نشود، میتواند منشأ عوارض جدی و غیرقابل جبران شود.
بنابراین، بررسی جامع این طرح از ابعاد بهداشتی، درمانی، همهگیرشناسی، جامعهشناختی، حقوقی، اخلاقی، امنیتی، تغذیهای، اقتصاد سلامت، کشاورزی و محیطزیستی، با توجه به شرایط خاص اقتصادی (تورم، بیکاری و جذابیت نسبی کشتهای با سودآوری بالا)، اجتماعی (حاشیهنشینی، آسیبپذیری خانوارها و نابرابری در دسترسی به خدمات درمانی) و جغرافیایی کشور (وسعت سرزمین، تنوع اقلیمی و مرزهای طولانی و مستعد قاچاق)، ضرورتی انکارناپذیر است.
عوارض بسیار محتمل این طرح
برخی از پیامدهای احتمالی این سیاست عبارتاند از:
۱. افزایش احتمال انحراف و نشت محصول به بازار غیرقانونی
۲. شکلگیری شبکههای واسطهگری و رانت
۳. تقویت اقتصاد غیررسمی
۴. دشوارتر شدن رهگیری زنجیره تأمین
۵. شکلگیری فرایند تولید مواد پرخطر و سایر جرائم سازمانیافته
۶. تضعیف تمرکز بر درمان اعتیاد و کاهش آسیب
۷. هدررفت منابع مورد نیاز برای کشاورزی و تأمین نیازهای اساسی تغذیهای کشور
افزون بر این، این پرسش مطرح است که نظارت دقیق بر تولید گیاهی با ارزش اقتصادی بالا تا چه میزان امکانپذیر خواهد بود؟
درسهایی از تجربه متادون
با نگاهی به سابقه تاریخی درمان اعتیاد، میتوان به داروی متادون اشاره کرد که در مقایسه با سایر مواد افیونی، خطر اعتیادزایی کمتری دارد. با این حال، با وجود نظارت کامل دولت بر فرایند تولید و عرضه آن، متأسفانه از نشت گسترده آن به بازار سیاه جلوگیری نشده است.
در صورت نبود نظارت کافی، استفاده از مواد افیونی برای مصارف غیردرمانی میتواند به افزایش شیوع اعتیاد، خطرات ناشی از سوءمصرف و اوردوز (بیشمصرفی) و در نهایت تغییر الگوی مصرف به سمت مواد پرخطرتر نظیر هروئین در آیندهای نهچندان دور منجر شود.
بنابراین، لازم است از تجربیات پیشین کشور و نیز تجارب سایر کشورهایی که آزادسازی کشت مواد تحت کنترل را تجربه کرده و با پیامدهای نامطلوب آن روبهرو شدهاند، عبرت گرفته شود.
اما در نهایت انجمن علمی روانپزشکان ایران ضمن مخالفت جدی با اجرای این سیاست، پیشنهاد میکند که پیش از هرگونه تصمیمگیری در خصوص چنین مسائلی، موضوع در مجامع علمی و تخصصی و با مشارکت فعال روانپزشکان، روانشناسان، جامعهشناسان، اقتصاددانان، حقوقدانان و کارشناسان حوزه مقابله با مواد مخدر، بهصورت آزادانه و کارشناسی مورد بحث و بررسی قرار گیرد.
امید است با اتخاذ رویکردی جامع، علمی و مدبرانه، منافع عالیه کشور در این زمینه به بهترین شکل تأمین شود.
هیات مدیره انجمن علمی روانپزشکان ایران
